کژکارکردهای آب انبارهای وقفی

در کنار کارکردهای مثبت وجود آب‌انبارها در جامعه، مانند رواج نوع‌دوستی، رونق اقتصادی، ایجاد اشتغال، رعایت بهداشت و... که همه به رشد و تعالی جامعه کمک می‌کنند، به‌دلیل وجود افرادی با الگوهای متفاوت رفتاری در هر جامعه، گاه این اماکن، محلی جهت امور ناهنجاری می‌شدند که بانی آب‌انبار و اکثر مردم هرگز به آن راضی نبودند. آب‌انبارها، یکی از اماکنی بودند که جرم و جنایت در آنها مکرر صورت می‌گرفته است.

با توجه به مراجعه بسیار اندک متقاضیان آب در شبانگاه به آب انبارها، این اماکن محل مناسبی جهت خرابکاری، دزدی و جنایت بودند، بنابراین اگر آب‌انبارها در طول روز محل مراجعه و نذر و نیاز بودند، شبانگاهان جولانگاه بی‌خانمان‌ها و قاتلان می‌شدند. به‌خصوص آب انبار سیداسماعیل، جایی بود که جهت یافتن اطفال گمشده اول به آن مراجعه می‌شده است.

آب انبارهایی که پشت بام آنها باز بوده و امکان تردد بر روی آنها وجود داشت نیز محل مناسبی برای امور منع شده در اجتماع بودند، مثلا روی آب انباری که نزدیک حمام جنت بود، قماربازی می‌شده است. از سویی آب‌انبارها، از اماکن حادثه‌خیز نیز بودند. تراکم مقدار زیادی آب در یک گودال و فروافتادن (عمدی یا سهوی) در آن می‌توانست باعث حوادث مرگباری شود. حتی آب‌انبارهای خانگی نیز از این امر مستثنی نبودند.

البته گاهی هم افراد نجات پیدا می‌کردند. به‌عنوان مثال فروافتادن طفلی هفت ساله از پشت‌بام یک آب انبار و نجات او توسط مردم، همچنین فرو افتادن شخصی سوار بر اسب در آب‌انباری واقع در محله سنگلج که دهانه آن خراب بوده است، از مواردی است که در منابع ثبت شده‌اند.

از دیگر نتایج ناخواسته بنای آب‌انبارها، شیوع بیماری‌های مسری بود. هرچند که املاح و گل و لای آب در این مخازن ته‌نشین می‌شد، اما در زمان‌های بحرانی، آب‌انبارها در چرخه سرایت بیماری‌ها نیز قرار می‌گرفتند. علاوه‌بر تمام موارد ذکرشده، عدم رعایت پاکیزگی در راه‌پله‌ها و پاشیرهای آب انبارهای عمومی هم در تهران بسیار دیده می‌شد. تهران شهری مهاجرپذیر بود؛ بیشتر جمعیت آن از دیگر شهرهای ایران می‌آمدند و این امر کنترل اخلاق اجتماعی را در آن دشوار می‌ساخت. بسیاری از مهاجران در شهرهای خود نیز استفاده از آب‌انبار را تجربه کرده و برای آن آداب خاصی قائل بودند، اما هنجارشکنی اراذل و اوباش، جزء جدایی‌ناپذیر شهرهای پرجمعیت بوده است.

از سویی نظارت خاصی هم در نحوه استفاده از اماکن عمومی انجام نمی‌گرفت و متولیان تنها وظیفه تعمیر و نگهداری ساختمان آب‌انبار و جمع‌آوری اجاره دکان‌های وقف‌شده بر آب انبارها را برعهده داشتند، بنابراین به‌رغم مواردی که درباره اهمیت و حرمت آب و آب‌انبارها نزد ایرانیان و مردم تهران ذکر شده، این ابنیه از امور خلاف عرف و اخلاق اجتماعی دور نبودند.

منبع: نسرین شهریوری و شهرام یوسفی‌فر، «بررسی کارکردهای پنهان آب‌انبارهای وقفی در تهران دوره قاجار»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، ۱۳۹۶.