ایران در آستانه جنگ جهانی اول

در آغاز جنگ جهانی اول اوضاع ایران از دیدگاه یک مامور خارجی، ترکیبی بود از مشکلات اقتصادی، کشمکش‌های سیاسی، حضور نیرو‌های روس و انگلیس در مناطق مختلف، ضعف دولت مرکزی، سرکشی ایلات و عشایر و نبود ارتشی مجهز و وفادار و آنچه باعث شده بود تا این حاکمیت به یک مستعمره کامل تبدیل نشود، همانا رقابت روس و انگلیس بود. درعین حال با افتتاح مجلس سوم فعالیت احزاب و مطبوعات و گروه‌های سیاسی نیز از سر گرفته شد.

جناح‌های سیاسی در مجلس سوم یعنی دموکرات‌ها و اجتماعیون اعتدالیون بر سر این موضوع مهم که آیا به اتحاد با آلمان درنبرد با روسیه و انگلستان بپیوندند یا خیر درگیری و منازعه داشتند. تعداد زیادی از این مردان و سیاسیون طرفداری از آلمان را حمایت از دشمن دشمنان خود می‌دانستند و خود را هوادار متحدین قلمداد می‌کردند.

آنان براین تصور بودند که با پیروزی آلمان در جنگ امکان دارد دست روس و انگلیس از سر ایران کوتاه شود و در این وضعیت نابسامان بود که جنگ جهانی آغاز شد. در این وضعیت، بی‌طرفی ایران در جنگ چه اهمیتی می‌توانست داشته باشد؟

عثمانی اولین کشوری بود که این بی‌طرفی را نقض کرد و به بهانه ناامن بودن مرز‌های خود در مناطق کردستان و آذربایجان با حدود شش هزار سرباز پیاده و سواره نواحی قطور و مهاباد را متصرف شد با ادامه درگیری‌ها و حضور نیرو‌های عثمانی و ماموران آلمانی در ایران، دولت تزاری روس هم برای آنکه از قافله عقب نماند دستور اعزام نیروهایش به ایران را صادر کرد و در اکتبر ۱۹۱۵ م/ ۱۲۹۴ ش. نیرو‌های روسی به فرماندهی ژنرال باراتف وارد انزلی شدند.

این نیرو‌ها قرار براین داشتند که پس از استقرار در کرج به سه گروه تقسیم شده و جهت انجام عملیات نظامی به طرف قم، تهران و همدان رهسپار شوند. در پی این وضعیت و با هماهنگی حزب دموکرات در مجلس وکسب رضایت مستوفی‌الممالک، دسته‌ای از مردم اعم از روحانیون، نمایندگان مجلس، طرفداران حزب دموکرات و تعداد زیادی از افراد از هر قشر وگروهی که به‌صورت جدی به این تهدید روس‌ها می‌نگریستند راه خروج از تهران را پیش گرفته و به سوی قم حرکت کردند تا به این وسیله حرکت معروف به «مهاجرت» را در تاریخ ایران تحقق بخشند.

پس از رسیدن به قم، مجاهدان و سیاست‌مداران تصمیم به تشکیل یک «حکومت ملی» گرفته و جنگ با روس و انگلیس را رسما آغاز کردند.

منبع: علیرضا علیصوفی و شهرام غفوری، «علل و پیامد‌های قحطی ناشی از جنگ جهانی اول در همدان»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، ۱۳۹۶.