مرگ با دخانیات در میان بی‌تفاوتی

حسین ناصری | امروز روز جهانی بدون دخانیات است. در زمینه مصرف مواد دخانی و سیگار در کشور، آمار واحدی وجود ندارد. طبق گفته‌های رئیس دبیرخانه کشوری دخانیات حدود ۱۴ درصد جمعیت بالای ۱۸ سال در ایران مصرف‌کننده مواد دخانی‌اند که حدود ۱۰ درصد از آنان سیگار مصرف می‌کنند.

یک پژوهش منتشرنشده در شهر تهران حکایت از آمار ۲۳‌درصدی سیگار و ۲۵‌درصدی قلیان دارد. در پژوهشی دیگر آمار ۱۵‌درصدی مصرف سیگار نقل شده است. با این اوصاف سازمان جهانی بهداشت در آخرین بررسی وضعیت مصرف مواد دخانی در سال ۲۰۱۷، نرخ شیوع مصرف دخانیات (دست‌کم یک بار در هفته) در ایران را ۱۱ درصد برآورد کرده است.

بر‌اساس‌این وضعیت ایران از کشور‌هایی مانند استرالیا (۱۵.۲ درصد)، جمهوری آذربایجان (۲۱.۳ درصد)، چین (۲۵.۸ درصد)، دانمارک (۱۹.۹ درصد)، ژاپن (۲۲.۷ درصد)، لوکزامبورگ (۲۴.۱ درصد)، هلند (۲۶.۴ درصد)، قطر (۲۰.۴ درصد)، روسیه (۳۹.۵ درصد) و اسپانیا (۲۹.۷ درصد) بهتر است. جایگاه ایران در بین کشور‌های مختلف، وضعیت مناسبی را برای اتخاذ رویکرد‌های پیشگیرانه طرح می‌کند، به این معنی که با توجه به وضعیت موجود، می‌توان سیاست‌هایی را اتخاذ کرد که جزء کشور‌های سرآمد در حوزه پیشگیری از مصرف مواد دخانی قرار گیریم.

با‌وجود‌این نشانه‌هایی وجود دارد که حاکی از آن است که در کشورمان، از سلامت آن دسته از افرادی که سیگار مصرف نمی‌کنند، در برابر آمار اقلیت مصرف‌کنندگان به‌درستی محافظت نمی‌شود.

براساس قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات مصوب سال ۱۳۸۵ و آیین‌نامه اجرائی آن در سال ۱۳۸۶ یکی از وظایف دولت ارائه برنامه‌های پیشگیرانه در کنار برنامه‌های درمانی و توان‌بخشی است.

روشن است که کارآمدی برنامه‌های پیشگیرانه مستلزم آن است که اولا از ضریب نفوذ بالایی برخوردار بوده و طیف درخور توجهی از افراد غیرسیگاری و به شکل مشخص کودکان، نوجوانان و جوانان را پوشش دهد.

در ادبیات پیشگیری به این نوع از برنامه‌ها، برنامه‌های همگانی پیشگیری گفته می‌شود؛ برنامه‌هایی که برای همگان ارائه می‌شود تا با افزایش دانش، تقویت نگرش و ارائه رفتار‌های سالم، زمینه پیشگیری از مصرف سیگار فراهم شود. ثانیا لازم است که این دست از برنامه‌ها اثربخش باشند.

برنامه‌ای اثربخش محسوب می‌شود که بتواند به شرکت‌کنندگان کمک کند به شکلی معنادار خود را از مصرف سیگار دور نگه دارند.

یکی از برنامه‌های اثربخش در پیشگیری از مصرف سیگار، برنامه مهارت‌های زندگی است که با وجود گذشت نزدیک به ۲۰ سال از اجرای آن در کشور، قاعدتا باید از کمّیت و کیفیت به‌مراتب بالاتری برخوردار باشد. درباره اطلاع‌رسانی در موضوع مواد دخانی و اثرات مضر مصرف آن در فاصله بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ کارزار رسانه‌های جمعی در کشور ارائه شد که البته اثربخشی آن بررسی نشد.

البته به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان تلاش‌هایی را که از سوی وزارتخانه‌های آموزش‌وپرورش، بهداشت، علوم و انجمن مبارزه با دخانیات در سراسر کشور صورت گرفته است، نادیده گرفت؛ ولی فقدان یک برنامه جامع پیشگیری از مصرف سیگار و مواد دخانی محسوس است.

اهمیت این برنامه‌ها وقتی موضوعیت می‌یابد که بدانیم مواد دخانی و الکل به‌عنوان مواد دروازه‌ای، موجب می‌شوند که فرد وارد دنیای پرمخاطره اعتیاد شود. با توجه به وجود اسناد مصوب، کشور درحال‌حاضر به لحاظ وضع قانون در حوزه مصرف سیگار و دخانیات، از عینیت لازم برخوردار است.

مفاد قانون یادشده و آیین‌نامه اجرائی آن مؤید این نکته است که در گام قانون‌گذاری، دقت لازم لحاظ شده است؛ ولی اِعمال موارد اجرائی آن است که به دقت به‌مراتب بیشتری نیاز دارد. با توجه به یافته‌های موجود درباره بالابودن انواع سرطان در افرادی که در معرض دود تحمیلی سیگار و سایر مواد دخانی قرار می‌گیرند، برآورده‌کردن حقوق شهروندی افراد غیرسیگاری می‌طلبد که این دسته از افراد در معرض مستقیم و غیرمستقیم دود دخانیات قرار نگیرند. شاید بتوان به‌جرئت گفت: از نظر دود سیگار، یکی از پاک‌ترین فضا‌ها درحال‌حاضر، فضای سالن‌های مترو است.

مهم‌ترین دلیل این دستاورد نیز واکنش سریع و قطعی کادر مترو در مواجهه با افرادی است که مبادرت به مصرف سیگار می‌کنند. این موضوع درباره خطوط اتوبوس‌های شهری نیز تا حدودی مصداق دارد؛ ولی مسئله‌ای که در‌این‌باره نیاز به نظارت قانونی دارد، عملکرد برخی از رانندگان است که با توجه به دوربودن از دیگر مسافران، با بازگذاشتن پنجره سمت چپ خود، در حین کار به‌راحتی سیگار می‌کشند.

بعید است که تاکنون احدی از این دسته از رانندگان جریمه شده یا دست‌کم تذکر رسمی دریافت کرده باشد. در تاکسی‌ها با توجه به مجاورت راننده و مسافران و تذکر احتمالی دسته‌ای از مسافران، کم‌وبیش قانون منع مصرف مواد دخانی لحاظ می‌شود.

گرچه هنوز هم یافت می‌شوند رانندگانی که در همین فضای بسته سیگار می‌کشند و با بیرون‌گذاشتن دست خود از پنجره، مدعی احترام به حقوق مسافر هستند و هنوز هم یافت می‌شوند مسافرانی که هیچ‌گونه رفتار مدنی در مواجهه با این دسته از رانندگان از خود نشان نمی‌دهند؛ ولی مشکل اصلی که در فضای برخی از تاکسی‌ها وجود دارد، مصرف‌کردن سیگار برخی از رانندگان در زمان‌هایی است که مسافری در خودرو حضور ندارد.

در این وضعیت ذرات حاصل از دود سیگار در بخش‌های مختلف تاکسی قرار می‌گیرد و از طریق دستگیره داخلی در‌های خودرو، صندلی‌ها و سقف به مسافران منتقل می‌شود؛ این‌گونه است که سیگاری‌های دسته سوم شکل می‌گیرند. بخش دیگری از اعمال‌نشدن قانون، در مکان‌هایی مانند پارک‌های کودک، پیاده‌رو‌های پرتردد و پل‌های روگذر دیده می‌شود.


درحال‌حاضر در هیچ‌یک از مکان‌های اشاره‌شده، علامت هشداردهنده‌ای وجود ندارد. به این معنی که بعید است شما تاکنون پارک کودکی را دیده باشید که در آن علامت منع مصرف سیگار نصب شده باشد یا به محض ورود به پله‌های یک پل روگذر، علامت ممنوعیت مصرف سیگار، توجه شما را به خود جلب کرده باشد.

البته بخشی از رفع این موضوع، به احساس مسئولیت‌پذیری شهروندی ما مربوط می‌شود که با تماس با مراجع ذی‌ربط پیگیر رفع آن شویم؛ ولی از آن مهم‌تر، این است که مدیریت شهری به واسطه دقت به قوانین مصوب و نصب هشدار‌های لازم، نشان دهد سلامت مردم را مسئولیت اصلی خود می‌داند. اعمال‌نشدن قانون در فضا‌های سربسته‌ای مانند کافی‌شاپ‌ها، بیمارستان‌ها و سالن‌های انتظار فرودگاه‌ها و خطوط اتوبوس‌رانی بین‌شهری، موارد دیگری است که به دقت بیشتری نیاز دارد.

درحال‌حاضر کافی‌شاپ‌هایی یافت می‌شوند که مشتری می‌تواند بدون دریافت تذکر از مدیر سالن، به‌راحتی به سیگارکشیدن خود ادامه دهد؛ چراکه مشتریان دیگر نیز آزادانه مشغول به همین کار هستند.

پژوهش انجام‌شده در سال ۱۳۸۸ از سوی دکتر رمضانی و همکارانشان، نشان داده است بین ۴۵۸ رستوران و غذاخوری شهر تهران در ۱۳ درصد از مکان‌های یادشده (۶۰ مورد) هیچ علامت هشداردهنده منع مصرف سیگار نصب نشده بود.

در ۳۰ درصد (۱۴۰ مورد) زیرسیگاری وجود داشته است و جالب‌تر اینکه در ۲۹ درصد (۱۳۲ مورد) مسئول سالن هیچ واکنشی نشان نداده است. با توجه به اینکه مسئولیت اعمال قانون بر عهده نیروی انتظامی است، به‌جز مداخله این نیرو در موضوع قلیان‌سراها، کمتر نمونه‌ای دیده شده است که خاطیان قانون منع مصرف سیگار، از سوی پلیس شناسایی و به مراجع قضائی معرفی شده باشند. هیچ شکی وجود ندارد که قانون وقتی اهمیت می‌یابد که نقض آن برای نقض‌کنندگان هزینه‌بر باشد.

عوامل خطر: یکی از نکات شایان توجه در سیاست‌گذاری‌های پیشگیری از مصرف مواد دخانی، دقت به عوامل خطر و تلاش برای کنترل آنهاست. عوامل خطر، عواملی هستند که پیش از بروز خطر، زمینه را برای شکل‌گیری آن خطر یا آسیب فراهم می‌کنند. افسردگی و اضطراب شایع‌ترین اختلالات روانی محسوب می‌شوند. این دسته از مشکلات روانی می‌تواند افراد را به خوددرمانی وا دارد.

یکی از شایع‌ترین خوددرمانی‌ها در این دو اختلال، مصرف سیگار یا سایر مواد دخانی است. در سیستم عصبی، موادی با عنوان انتقال‌دهنده‌های عصبی وجود دارد که ارتباط سلول‌های عصبی یا نرون‌ها از طریق آن‌ها انجام می‌شود. نیکوتین ازجمله انتقال‌دهنده‌های عصبی است که به شکل طبیعی در مغز یافت می‌شود؛ ولی مصرف غیرطبیعی آن از طریق سیگار، باعث می‌شود تعادل طبیعی آن به‌هم‌خورده و فرد به مصرف سیگار عادت کند. قدرت‌طلبی، حساسیت زمانی و خصومت‌ورزی مهم‌ترین ویژگی‌های رفتاری افراد دارای سبک الف. هستند.

این ویژگی‌ها فضای بسیار پراسترسی را برای این‌گونه افراد به وجود می‌آورند. از آنجایی که افراد یادشده مدیریت استرس رشدیافته‌ای ندارند، این مسئله می‌تواند گروهی از آن‌ها را وا‌دار کند برای دستیابی به تمرکز بیشتر، به سیگار روی آورند.

یکی دیگر از قوی‌ترین عوامل در تهدید نوجوانان به مصرف سیگار، هم‌سالان هستند. گروه‌هایی اعم از ورزشکاران و هنرمندان و به شکل کلی افراد سرشناس جامعه، به‌عنوان مهم‌ترین گروه‌های مرجع برای نوجوانان و جوانان محسوب می‌شوند.

نشان‌دادن جذاب هنرپیشه‌ها حین سیگار‌کشیدن در صحنه‌های یک فیلم یا سریال تلویزیونی، موضوعی است که همیشه محل بحث بوده است. کمااینکه روز جهانی بدون دخانیات در سال ۲۰۰۳، با عنوان «سینما و دنیای مد بدون دخانیات» نام‌گذاری شد.

عوامل محافظ: برعکس عوامل خطر، عوامل محافظ موجب می‌شوند فرد در برابر شرایط بیرونی و حتی درونی‌ای که او را در معرض خطر مصرف سیگار قرار می‌دهد، مقاومت کرده و سلامت خود را حفظ کند. اگر سیگار ساختار مغزی فرد را تغییر می‌دهد، ورزش‌های هوازی نیز دقیقا همین کارکرد را دارند. آرمیدگی یا ریلکسیشن نیز ازجمله جواب‌پس‌داده‌ترین روش‌ها برای پیشگیری از تنش حاصل از استرس‌های روزمره است. سیستم ارزشی فرد نیز تأثیرگذار است.

اگر فرد با این باور بار آمده باشد که سلامتی مهم‌ترین موهبتی است که واجد آن است، بدیهی است به‌راحتی خود را درگیر رفتار‌هایی نخواهد کرد که به سلامتی او لطمه وارد کنند. محیط بازدارنده نیز در ممانعت از مصرف سیگار نقش مهمی بر عهده دارد. قوانین بازدارنده محیط کار، گران‌بودن سیگار و سایر مشتقات دخانی، افزایش مستمر مالیات بر مواد دخانی، نبود مکان‌های در دسترس در ساختمان‌های عمومی برای مصرف سیگار و جریمه موجب می‌شوند دسته‌ای از افراد، عطای سیگار را به لقای آن ببخشند. شعار امسال در روز جهانی بدون دخانیات، عبارت است از: «دخانیات قلب را نابود می‌کند».

مصرف دخانیات عامل و خطر مهلکی در ابتلا افراد به بیماری‌های قلبی-عروقی و سکته‌های مغزی به حساب می‌آید. با این وجود، سازمان جهانی بهداشت به‌عنوان عالی‌ترین جایگاه ترویج سلامت در بین همه کشور‌های عضو، معتقد است برخلاف اثرات مخرب سیگار و دخانیات بر سلامت قلب، درصد بزرگی از افراد هنوز نمی‌دانند سیگار عامل اصلی بیماری‌های قلبی‌-عروقی است. این موضوع بار دیگر اهمیت برنامه‌های پیشگیری همگانی را یادآور می‌شود.