درباره کمال تبریزی و فیلم مارموز

طهماسب صلح‌جو | کمال تبریزی از گروه و دسته فیلمسازانی است که دستاورد انقلاب و نظام جمهوری اسلامی به‌حساب می‌آیند. تبریزی دورانی که دانشجو بود همزمان عضو گروه انجمن اسلامی هم بود ضمنا به سینما هم علاقه داشت. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی گروهی از فیلمسازان در سینما فعالیت خود را آغاز کردند تا...

باعث تغییر جریان حاکم در سینما شوند و متناسب با حال و هوای نظام جمهوری اسلامی سینمای جدید را ایجاد کنند. افراد زیادی در این گروه بودند که خیلی‌ها پس از چند سال نتوانستند این مسیر را در سینما ادامه دهند و فعالیت‌شان به جایی نرسید، اما کمال تبریزی به این نیت نیامده بود که صرفا رفع تکلیف کند.

او ذوق سینمایی داشت و سینما را می‌شناخت و توانایی بالایی هم داشت و کارش را ادامه داد. شروع فعالیتش در سینما مثل همه هم‌نسلان و هم‌دوره‌ای‌های خودش با فیلم‌هایی راجع به جبهه و جنگ بود. او با فیلمبرداری چند فیلم مثل «آوای غیب»، «توهم» و «تا مرز دیدار» کارش را آغاز کرد.

دستیار و مدیر تولید فیلم «هویت» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا بود. فیلم «آتش در خرمن» سعید حاجی‌میری را هم تدوین و هم فیلمبرداری کرد. آغاز کارش با فیلمبرداری دستیار کارگردانی، تدوین، مدیر تولید و... بود مثل همه کارش را از جایی شروع کرد ولی بر خلاف بقیه کارگردان‌ها کمال تبریزی تجربیات مختلفی در زمینه‌های گوناگون کسب کرد. اولین فیلمش سال ۶۸ با نام «عبور» را کارگردانی کرد، حالا در این فیلم سعید حاجی‌میری فیلمبردارش بود و ابراهیم حاتمی کیا در مقام تهیه‌کننده با او همکاری کرد.

اما مهم‌ترین سابقه فیلمسازی این کارگردان به فیلم «لیلی با من است» مربوط می‌شود که اتفاقا اولین فیلم کمدی جنگی در تاریخ سینمای ایران به حساب می‌آید و قبل از آن نظیر این نوع فیلم که هم کمدی باشد و هم جنگی در سینمای ایران ساخته نشده بود.

اگر بخواهیم مجموعه آثار کمال تبریزی را بررسی اجمالی کنیم با دو نوع گرایش مواجه می‌شویم. یک گرایش او به فیلم‌های کمدی است و دیگر سمت‌وسوی آثارش به ساخته‌های غیرکمدی نظیر ملودرام می‌رسد و شاهدیم که او در جهان دیگری ذوق آزمایی می‌کند. به گمان من فعالیت کمال تبریزی تاکنون در حیطه کمدی موفق‌تر بوده و جلب‌توجه بیشتری کرده است. حتی جوایزی هم که دریافت کرده به فیلم‌های کمدی او مربوط می‌شود و آثاری همچون «لیلی با من است» و «مارمولک» در زمره بهترین کار‌های کارنامه این فیلمساز قرار می‌گیرد.

کمال تبریزی این روز‌ها فیلم «مارموز» را بر پرده سینما‌ها دارد؛ فیلمی که با برخورداری از تم سیاسی- اجتماعی و انتقادی در عین حال کمدی هم هست.

باید به این نکته توجه کنیم که ساخت فیلم کمدی در کشورمان کار آسانی نیست، اولین شرط ساخت فیلم کمدی این است که فیلمساز روحیه طنازی بالایی داشته و طنز در منش و رفتار و گفتار او وجود داشته باشد از همین جهت است که هر فیلمسازی نمی‌تواند فیلم کمدی خوب بسازد.

هرکارگردانی شاید بتواند فیلم‌هایی با مضامین اجتماعی یا ملودرام و تراژیک بسازد، حتی شاید هر کارگردانی بتواند در ژانر اکشن موفق باشد، اما برای ساخت فیلم کمدی خوب که با مخاطب ارتباط برقرار کند طبع و روحیه طنازی داشتن اهمیت زیادی پیدا می‌کند از همین رو فیلم‌های کمال تبریزی نشان از روحیه و حال و هوای طنازی او دارد.

با نگاهی به کارنامه این فیلمساز به این نکته می‌رسیم که او در ژانر‌های کمدی مختلفی ذوق آزمایی می‌کند.

فیلم «گاهی به آسمان نگاه کن» ساخته این کارگردان نوعی از کمدی است که فضای فانتزی خاص خود را دارد و در دنیای خیال سیر می‌کند یا فیلم کمدی همیشه «پای یک زن در میان است» که نوع دیگری از کمدی است. آنچه مشخص است کمال تبریزی سعی می‌کند در یک ژانر کمدی متوقف نشود و حوزه‌های مختلف را تجربه کند. با این حال فیلم‌های «لیلی با من است» و «مارمولک» او هر دو یک نوع کمدی هستند که با اقبال تماشاگران هم همراه می‌شود.

هم «مارمولک» و هم «لیلی با من است» براساس شخصیتی شکل‌گرفته‌اند که ناخواسته یا خواسته وارد موقعیت متفاوتی می‌شود که با روحیه و گرایش‌های کاراکتر اصلی همخوان نیست. در این فیلم «مارمولک» ما با کاراکتر دزد و تبهکار همراه هستیم که لباس روحانی را می‌پوشد که شبیه خودش می‌شود.

در «لیلی با من است» ما با شخصی مواجه می‌شویم که برای دریافت وام مراجعه می‌کند ولی ناخواسته راهی جبهه می‌شود و نمی‌تواند از موقعیتی که در آن قرار گرفته خلاص شود و همین، لحظات شاد و مفرحی را برای مخاطب فراهم می‌کند. با این وجود آنچه در همه فیلم‌های کمدی این کارگردان مشترک است مضمون و تم و دستمایه فیلم است. در واقع رویکرد انتقادی او به ناهنجاری و شرایط اجتماعی و جامعه معاصر ما را نشان می‌دهد.

بعضی فیلم‌ها نگاه انتقادی‌اش به گونه‌ای جاری و ساری است که باعث توقیف فیلم هم می‌شود. فیلم مارمولک که در زمان خود اکران شد و بعد از چند هفته نمایش توقیف شد شاید اگر به اکران ادامه می‌داد چه بسا در همان مقطع این فیلم رکورد بی‌سابقه در جذب مخاطب و فروش گیشه در تاریخ سینمای ایران را کسب می‌کرد.

در پایان باید گفت: کمال تبریزی محصول نظام جمهوری اسلامی در سینماست ولی از آن دست فیلمسازانی نیست که تبلیغاتچی صرف باشد. فیلم‌هایش در راستای تبلیغات ارزش‌های مذهبی قرار می‌گیرد، اما سطحی و شعاری نیست و کارگردانی نیست که نون به نرخ روز خور باشد. این کارگردان در اکثر ساخته‌هایش به شرایط اجتماعی انتقاد می‌کند و همین انتقاد به او هویت جذابی بخشیده و باعث شکل گرفتن شخصیت سینمای کمال تبریزی شده است.