مریم میرزاخانی؛ در سالگرد روز زنان در ریاضیات

زهرا گویا* | جناب آقای مهندس میرزاخانی پدر زنده‌یاد مریم میرزاخانی، در هر مراسمی که به مناسبت پرواز ناباورانه فرزندش برگزار می‌شد، مصرانه می‌خواست که از فرزندش اسطوره ساخته نشود و در عوض، وی به عنوان الگو شناسانده شود.

بدین سبب در این نوشته، به بعضی از ویژگی‌های شخصیتی روان‌شاد مریم میرزاخانی تنها در حد اشاره‌ای پرداخته می‌شود که زنان و مردان ریاضی‌دان جوان می‌توانند از آن الگو بگیرند. در چنین حالتی، به جای اسطوره که به تعبیر درست ایشان، «دست‌نیافتنی» است، زندگی کوتاه، ولی پربار این ستاره ریاضی جهان، می‌تواند برای دیگران الگویی حرکت‌آفرین باشد.

در سال ۲۰۱۷، نگارنده در خبرنامه «کمیسیون بین‌المللی تدریس ریاضی» نوشت که «سازمان‌های بسیاری در ایران، از تأسیس جایزه‌ای به نام مریم میرزاخانی و اهدای هرساله آن به بااستعدادترین زن جوان ایرانی در ریاضی، حمایت کردند، ولی مریم میرزاخانی متعلق به جهان است.

در نتیجه، منصفانه نیست که از مریم، تنها یک قهرمان ملی بسازیم، یا آنکه جایزه را فقط بر اساس جنسیت تعریف کنیم. او به جامعه ریاضی جهان و به‌خصوص زنان ریاضی‌دان، خدمت بزرگی کرده است. به باور من، میراث او باید منبع انگیزه‌بخشی برای تمام زنان ریاضی‌دان جوان در جهان شود».

خوشبختانه، در سال ۲۰۱۸، از طرف «کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران»، از «کمیته زنان ریاضی اتحادیه بین‌المللی ریاضی» درخواست شد که روز تولد زنده‌یاد مریم میرزاخانی مصادف با ۱۲ ماه می -۲۲ اردیبهشت- «روز زنان در ریاضیات» در جهان نامیده شود که با اکثریت قریب به اتفاق آرای شرکت‌کنندگان تصویب شد.

این اتفاق، فرصت مناسبی برای پرداختن به نقش الگوییِ مریم برای جامعه جوان ریاضی در سطح جهان به وجود آورد که در این مختصر، تنها به معرفی بعضی از مؤلفه‌های آن اشاره می‌شود.

چهره انسانی ریاضی: از جمله اهداف اصلی سال جهانی ریاضی- ۲۰۰۰، تغییر تصور اجتماعی نسبت به ریاضی بود و مریم میرزاخانی، این مهم را به برجسته‌ترین شکلش محقق کرد، زیرا با مناسبات انسانی و غیرتصنعی‌اش، نمادی برای نشان‌دادن چهره انسانی ریاضی و ریاضی‌دان شد و این یکی از میراث‌های جاودان میرزاخانی بود (گویا، ۲۰۱۷). یکی از جنبه‌های منحصربه‌فرد میرزاخانی این بود که یک نابغه معمولی بود!

برای او هنر و ریاضی هر دو زیبایی‌های طبیعی بودند. او مادری مهربان، همسری نازنین، دختری بی‌نظیر برای والدینش، دوستی قابل اتکا، استادی همراه، دقیق و موشکاف و صدالبته یک ریاضی‌دان جوان و الهام‌بخش بود.

مریم برای رسیدن به قله، گاهی دوید، گاهی نشست و گاه و بیگاه، تنها چند قدم برداشت! حتی زمانی که با بالاترین سرعت در حرکت بود، باز هم به نظر می‌رسید که هیچ عجله‌ای ندارد! یکی دیگر از موهبت‌هایی که مرحوم میرزاخانی داشت، این بود که آدمی بود مثل همه و در عین حال، هیچ‌کس مثل او نبود! چه حالت دوگانه‌ای و چه دوگانه حیرت‌آوری!

مریم میرزاخانی، اکثر تصورات کلیشه‌ای را نسبت به دانشمندان و به‌خصوص زنان ریاضی‌دان، در هم شکست و این تابوشکنی، یکی دیگر از میراث‌های ماندگار اوست. او ازدواج کرد و دختر دردانه‌اش را تا آخرین لحظات، در آغوش خود بزرگ کرد و اگرچه بسیار کوتاه، ولی با اثر جاودانه، اکسیر محبت مادرانه‌اش را در جان او دمید و باقی گذاشت. او در عمر کوتاهش که، چون آذرخش بود، هیچ‌وقت «حال» و ضرورت‌های آن را برای آینده‌ای نامعلوم به تعویق نینداخت. مریم به طرز ویژه‌ای، زندگی شخصی و حرفه‌ای خود را با هم درآمیخته بود.

مبارزطلب: مریم به گونه‌ای زیست که به هیچ مانعی، اجازه مداخله در توقف کار و تلاش علمی‌اش نداد. او هرگز اجازه نداد که بیماری‌اش، لحظه‌ای او را از خلق‌ها و کشف‌های خیره‌کننده‌اش بازدارد. اشتیاق او برای شکستن موانع علمی و درنوردیدن عرصه‌های ناشناخته، تا چند ماه قبل از آسمانی‌شدنش ادامه داشت.

کسری رفیع، ریاضی‌دان ایرانی در دانشگاه تورنتو، نقل می‌کند که در سال ۲۰۱۶، او و مریم میرزاخانی، از خانه مریم در پالوآلتو، پیاده به سمت گروه ریاضی دانشگاه استانفورد می‌رفتند تا در سخنرانی میخائیل گِروموف شرکت کنند. در آن زمان، بیماری مریم به استخوان‌ها و کبدش سرایت کرده بود و درد بی‌امان، نشان از آن داشت که پروازش به سوی عالم باقی نزدیک است.

رفیع بیان می‌کند که برایش شگفت‌انگیز بود که حتی در چنان شرایطی، «مریم خستگی‌ناپذیر قدم برمی‌داشت تا آن سخنرانی را گوش دهد!» و این در حالی بود که «هر چند دقیقه یک بار، مریم مجبور بود روی نیمکتی دراز بکشد و کمی استراحت کند» (نیچر، ۲۰۱۷).

این روایت واقعی، شباهت عجیبی به داستانی دارد که به ابوریحان بیرونی منتسب است. گویند او در لحظات آخر عمرش، از کسی مسئله‌ای می‌پرسد. آن فرد با تعجب از ابوریحان سؤال می‌کند که چگونه در دم آخر، باز هم علاقه‌مند به پرسیدن و دانستن است؟! نقل است که ابوریحان در جواب می‌گوید: «بدانم و بمیرم بهتر است، یا ندانم و بمیرم؟!».

قدرشناس: یکی از ویژگی‌های قابل یادگیری مریم میرزاخانی، قدرشناسی او بود. او در مصاحبه‌های متعددی که انجام داد، همیشه بر تمام مؤلفه‌هایی که به نوعی در موفقیتش نقش داشتند، تأکید کرد و آن‌ها را برشمرد.

مریم قدردان پدر و مادر و خانواده، مدرسه، مدیر، معلمان، دانشگاه در ایران و آمریکا، دوستان و همه و همه بود. این خصلت به‌خصوص برای ایرانیان در زمان حاضر نادر است و الگوی ارزنده‌ای برای کسانی است که دائم، خود را قربانی شرایط می‌دانند! و احساس می‌کنند در حقشان ظلم شده است! میرزاخانی در مصاحبه‌ها و مکتوباتش، همیشه رعایت انصاف را کرد و از هر موقعیتی که چیزی یاد گرفته بود، با قدرشناسی یاد کرد.

گریزان از شهرت: مریم آن‌قدر از مرکز توجه قرارگرفتن بیزار بود که حتی خبر بیماری‌اش را هم که چند سال در حال مبارزه با آن بود، جز با خانواده و دوستان نزدیکش درمیان نگذاشت تا بتواند به دور از هیاهو و در اوج بیماری، ناب‌ترین ریاضیات را تولید کند و در عین حال، با همسر و فرزندش به زندگی خانوادگی‌اش برسد.

کرت مک‌میلان استاد راهنمای رساله مریم که خود نیز از برندگان جایزه فیلدز است، در مراسم بزرگداشت او در دانشگاه استانفورد گفت: «وقتی موقع اهدای جایزه فیلدز در سئول، در جایگاه قرار گرفتم تا کار‌های مریم را معرفی کنم، نگران بودم که آیا همه چیز خوب است و مریم از گفته‌های من رضایت دارد یا نه. ولی دیدم آناهیتا را در آغوش گرفته و اصلا به من گوش نمی‌دهد!» وقتی هم که برای دریافت جایزه به جایگاه دعوت شد و دخترش را به پدرش داد، همه دیدیم که از آن بالا با چشمان دریایی‌اش، پیوسته آناهیتا را که در آغوش پدرش بود، نگاه می‌کرد.

الهام‌بخش و جست‌وجوگر: در ادای احترام یونسکو نسبت به روان‌شاد مریم میرزاخانی، بر جهانی‌بودن شخصیت وی تأکید شده بود که «زندگی‌اش الهام‌بخش زنان جوان در هر کجای جهان و منبعی بیکران برای ترغیب همه کسانی است که به ادامه تحصیل در علوم پایه یا ریاضی، علاقه‌مندند.

خاطره او نیز همچنان می‌تواند مشوق آنانی باشد که می‌باید از موانع و کلیشه‌های همیشگی و بی‌پایه در باب ادامه تحصیل دختران جوان در ریاضی یا علوم عبور کنند» (سایت رسمی یونسکو، ۲۰۱۶). احمد جلالی نیز به عنوان نماینده ایران در یونسکو (۱۳۹۶)، به نقش الگویی مریم اشاره کرد که «نگاهِ نابِ جست‌وجوگر مریم میرزاخانی به افق‌های دوردست، همه و همه به ما می‌گویند که می‌باید در این بهت و حسرت، فرصتی برای هم‌اندیشی فراهم آوریم تا ببینیم چگونه از تمامی خاطره او، از فروتنی و خلوص و زلالی شخصیتش، سرمشقی بسازیم برای بچه‌هایمان، تا ذائقه ذهنی آن‌ها برای چشیدن لذت دانش، پرورش یابد».

وی سپس تأکید کرد که برای حفظ میراث مریم، لازم است سازوکار‌هایی مناسب برای رفع موانع شکوفایی استعداد‌های جوان اندیشیده شود، «به‌خصوص که برای میدان‌یافتن قابلیت‌های معرفتیِ دختران جوان در بسیاری از نقاط جهان، همچنان نیازمند ژرف‌اندیشی در فرهنگ‌سازی اجتماعی هستیم».

مسئله حل‌کن: مریم میرزاخانی در سال ۱۳۷۷ و زمانی که دانشجوی دوره کارشناسی ریاضی در دانشگاه صنعتی شریف بود، برای سخنرانی و ایجاد انگیزه در شرکت‌کنندگان در سومین «گردهمایی شکوفه‌های ریاضی» در دانشگاه شهید بهشتی که نزدیک به هزار دانش‌آموز دوره متوسطه بودند، نگاهی عمیق و زیبا به حل مسئله ریاضی را عرضه کرد.

وی در پاسخ به سؤال یکی از دانش‌آموزان که رمز موفقیتش را در المپیاد ریاضی و علاقه‌مندی‌اش را نسبت به ریاضی پرسید، گفت: «تن‌ها موقع کلنجاررفتن با فرایند حل مسئله است که به ریاضی علاقه‌مند می‌شویم و حتی اگر به راه‌حل نرسیم، چیز‌های جالب دیگری پیدا می‌کنیم». وی سپس تأکید کرد که «تا درگیر فرایند حل مسئله نشویم، نمی‌توانیم به ریاضی نزدیک شویم و آن را دست‌نیافتنی می‌بینیم».

مریم بعد از اتمام دوره دکترای خود نیز در مصاحبه‌ای که از او در مورد حل مسئله ریاضی سؤال شد، پاسخ داد «اصولا کار ریاضی، به صورت خطی جلو نمی‌رود. گاهی مثلا قرار است یک مقاله را تمام کنید، یا باید آخرین نسخه‌هایش را آماده کنید، خب باید بیشتر کار کنید»! ولی هشدار داد که «در سایر مواقع، این‌طور نیست که اگر بیشتر کار کنید، بهتر باشد. مهم این است که انگیزه‌تان را حفظ کنید و به مسئله‌هایی که می‌خواهید حل کنید، مدت طولانی‌تری فکر کنید» و بدانید که «میزان پیشرفت ممکن است بعضی روز‌ها زیاد و بعضی روز‌ها کم باشد».

شگفت‌آور اینکه پس از ۱۷ سال، وقتی جایزه فیلدز به مریم اهدا شد، در پاسخ به سؤال خبرنگارانی که از او راجع به رویکردش برای خلق اثبات‌های جدید پرسیدند، پاسخی داد که یادآور همان رویکرد زمان دانشجویی‌اش به حل مسئله، البته این بار، پخته‌تر و عمیق‌تر بود.

پاسخ او، نشان از پویایی، سیالی اندیشه و ارزش و اهمیت تفکر و تلاش هدفمند و از سر شوق و نه اجبار بود: «من دستورالعمل خاصی ندارم... این دلیلی است که چرا تحقیق، هم چالش‌برانگیز و هم جذاب است. این کار، مثل این است که در جنگلی گم شده‌اید و تلاش می‌کنید از تمام دانشی که دارید استفاده کنید تا بتوانید چند ترفند جدید پیدا کنید و با مقداری شانس، ممکن است راهی برای خروج از آن بیابید». (گزارش استانفورد، ۱۲ آگوست ۲۰۱۴).

در حقیقت، کسی قابلیت الگوشدن دارد که نظرات نوآورانه و خلاق داشته و زندگی‌اش، بازتابی از همان نظرات باشد. برای مثال، بعضی از ویژگی‌های شخصیتیِ زنده‌یاد مریم میرزاخانی که به آن‌ها اشاره شد، تکه‌هایی از یک لباس عاریتی و بی‌قواره بر تن وی نبودند! بلکه آن‌ها جزئی از ماهیت وجودی‌اش بودند.

مثلا مریم، کسی را ترغیب به تلاشگری و سخت‌کوشی نمی‌کرد و برای این دو ویژگی، به خودی خود ارزش جداگانه‌ای قائل نبود. ولی هرکس که زندگی حرفه‌ای و شخصی وی را مطالعه کند، درمی‌یابد که مریم، مصداق روشنی از تلاشگری و سخت‌کوشی بود! برای مریم بدیهی بود که مسئله حل‌کن برای موفقیت خود، نیازمند تلاش و پشتکار است، اما تشخیص زمان و میزان آن، به عهده خودش است.

مریم مسیر حرکت و موفقیت را خطی و گام به گام نمی‌دید و آن را تابع قاعده‌های خشک نمی‌دانست. وی در عوض، فرایند حل مسئله را سیال و پر از پستی و بلندی تصور می‌کرد که در آن، انگیزه و علاقه و خواست درونی فرد برای رسیدن به قله و خروج از بن‌بست و گشودن راه‌های جدید، حیاتی است.

در حقیقت، ارائه چهره‌ای انسانی از ریاضی و ریاضی‌دان، مبارزطلبی، قدرشناسی، گریزانی از شهرت، الهام‌بخشی و جست‌وجوگری و حل‌کننده مسئله بودن، مؤلفه‌های الگویی است که زنده‌یاد مریم میرزاخانی، بدون تعارف نماد آن است. الگویی که تا همیشه می‌تواند روشن‌کننده راه پر فراز و فرود و دشوار ریاضی‌دان‌هایی باشد که تولید ریاضی ناب در جهان، وابسته به وجود آنان است.

روز زنان در ریاضیات
در ۳۱ جولای ۲۰۱۸ و یک روز قبل از «کنگره بین‌المللی ریاضی‌دانان» که از اول تا هشتم آگوست ۲۰۱۸ در شهر ریودوژانیرو در برزیل تشکیل شد، اولین «نشست جهانی برای زنان در ریاضی» توسط «کمیته زنان در ریاضی» این اتحادیه برگزار شد. در این نشست، خانم دکتر اشرف دانشخواه از طرف «کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران» پیشنهاد داد که ۱۲ می‌مصادف با ۲۲ اردیبهشت سالروز تولد زنده‌یاد مریم میرزاخانی، «روز زنان در ریاضیات» نامیده شود و «کمیته زنان در ریاضی» از آن حمایت کند.

این پیشنهاد مورد تأیید اکثریت قریب به اتفاق شرکت‌کنندگان واقع شد و قرار شد که هر سال، تشکل‌های زنان در جوامع ریاضی کشور‌های مختلف، با برگزاری مراسم در سطح ملی و بزرگداشت این روز، زنان را تشویق به توسعه دستاورد‌های خود در ریاضی کنند.

در این راستا، «گروه هماهنگی»‌ای برای بزرگداشت ۱۲ ماه می، شامل نمایندگانی از «زنان اروپایی در ریاضی»، «انجمن زنان در ریاضی»، «انجمن زنان آفریقایی در ریاضی»، «زنان هندی و ریاضی»، «گروه ریاضی زنان در شیلی» و «کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران» تشکیل شد. (هماهنگ‌کننده ایران، خانم دکتر مژگان محمودی استاد گروه ریاضی محض دانشگاه شهید بهشتی و عضو کمیته اجرائی انجمن ریاضی ایران است).

رئیس «کمیته زنان در ریاضی» تا ماه دسامبر ۲۰۲۲، «ماری فرانسوا روی» از دانشگاه رِنه واقع در فرانسه و معاون آن، کارولینا آرایوهو از مؤسسه ایمپا در ریودوژانیرو است. سایر اعضا از کشور‌های کانادا، ایالات متحده، گابن، کنیا، هند، ژاپن، ترکیه و استرالیا هستند و رئیس «اتحادیه بین‌المللی ریاضی» کارلوس کِنیگ نیز، رابط بین کمیته اجرائی اتحادیه با این کمیته است.

گفتنی است گزارش اولین نشست در قالب کتابی با عنوان «زنان و ریاضی در جهان - ۲۰۱۸» توسط کارولینا آرایوهو، معاون کمیته زنان و ریاضی اتحادیه بین‌المللی ریاضی، تدوین شده و در سال ۲۰۱۹ (۱۳۹۸) چاپ خواهد شد. این گزارش با هماهنگی «انجمن زنان در ریاضی» تهیه شده و شامل سخنرانی‌های مدعوین و بحث‌های مطرح‌شده در میزگرد این نشست است.

ویراستاران این کتاب کارولینا آرایوهو، جورجیا بِن‌کارت، شریل پریگر و بتول تانبای هستند و قرار است انتشارات اشپرینگر، آن را چاپ کند. این کتاب، به خاطره مریم میرزاخانی اهدا شده و در آن آمده است که: «مریم میرزاخانی اولین زن ریاضی‌دان بود که در کنگره بین‌المللی ریاضی‌دانان ۲۰۱۴ در سئول، مدال فیلدز به او اهدا شد و نابهنگام، در ۴۰ سالگی در ۱۴ جولای ۲۰۱۷ درگذشت. نور درخشان مریم میرزاخانی، الهام‌بخش مهمی برای شکل‌گیری نشست جهانی برای زنان در ریاضی بود. او همیشه چراغ راهی برای زنان در ریاضی خواهد بود. روحش آمرزیده باد».

* استاد آموزش ریاضی دانشگاه شهید بهشتی