چه کسی سفارت انگلیس در تهران را ساخت؟

داریوش شهبازی | انگلیس پیش از قاجاریه با ایران روابطی داشت، اما نه پیوسته و مدام، بلکه دو کشور بسته به سیاست روز خود گاه نزدیک و گاهی دور می‌شدند. این روابط از سوی طرفین هیچ‌گاه تهاجمی و سلطه‌جویانه نبود، تا اینکه سده نوزده و عصر استعماری انگلیس آغاز شد. در این موسم حکومت ایران به دست قاجاریه افتاد. در اوایل این حکومت، سلطه‌گر دیگر این عصر جهان، روسیه بر ایران تاخت و بخش عظیمی از خاک ایران را تصرف کرد و به سرزمین خود افزود.

وایلد، سازنده سفارت انگلیس در تهران
دو استعمارگر در این حادثه نحس شریک و هم داستان شدند و ایران باقیمانده را رها نکردند، زیرا می‌دانستند ترکان و کردان و از قوم لر یا دیگر مردمان این مرز و بوم این خفت و خواری را بر نمی‌تابند و شورش و هنگامه به‌پا خواهند کرد و خاک از دست رفته را باز پس خواهند گرفت.

چنان که شاه اسماعیل و نادر و آقامحمدخان و... گرفتند و این به مصلحت دو استعمارگر نبود؛ بنابراین به دربار فتحعلی شاه نفوذ کردند و بنا بر صلاح خویش، ایران را به حال محتضری درآوردند که نه می‌مرد و نه جان به‌در می‌برد. پس از آن برای ماندن در این سرزمین طرحی دراز دامان درانداختند و در پایتخت تازه تاسیس ایران رحل اقامت افکندند.

هر دو دولت با رقابتی تنگاتنگ در محله عتیق بازار قرب هم، هر یک زمینی تصرف کردند و عمارتی برای ایلچی خود بنا نهادند. نام باغ و قهوه‌خانه و... ایلچی بازمانده آن ایام است. سالیانی، چون گذشت درباریان را آسان‌تر از تصور به ثمن‌بخس خریدند و نفس مخالفانی، چون امیرکبیر و قائم مقام را بریدند و میخ خیمه تسلط و چیرگی را بر این خاک بی‌ادعا و مردم بی نوا کوبیدند و آنچه نباید کردند.

دو رقیب امکان حضور دیگر مدعیان فرنگ را در این میدان از آنان ستاندند و عرصه را برای عرض‌اندامشان تنگ کردند. بعد‌ها به قصد غلبه برتر محل سفارت را ارتقای کیفی دادند و باز هم در رقابت با یکدیگر همسایگی برگزیدند.

نخستین هیات ثابت نمایندگی انگلیس، در سال ۱۸۲۱ میلادی / ۱۲۰۰ خورشیدی در باغ ایلچی در محله بازار تهران گود زنبورکخانه استقرار یافت. با گذشت حدود چهل سال انگلیسی‌ها جایی خواستند با ابهت‌تر و مناسب نقش استعماری و دور از فشردگی محله بازار و هم برای فرار از آب آلوده و غیربهداشتی، زمینی وسیع در شمال حصار صفوی تهران در خیابان فردوسی کنونی تهران به قیمت بیست هزار تومان خریدند. بنای جدید سفارتخانه را به معمار مشهور آن زمان انگلیس جیمز وایلد سپردند.

وایلد معماری شناخته شده و باتجربه در خاورمیانه بود. طرح وایلد شامل چارچوب و پوشش آهنی ساخت انگلیس برای سقف بود. عملیات احداث به زودی آغاز شد. وی ابتدا خواست عملیات احداث را در اواخر سال ۱۸۷۱ / ۱۲۵۱ خورشیدی تمام کند، اما بر این داستان با اوضاع روز ایران، افتاد مشکل‌ها.

بخشی از سقف بنا در ژانویه سال ۱۸۷۱ در حین انتقال از انگلیس به ایران در دریا از دست رفت و بسیاری از آب‌رو‌های شیروانی که از جنس چدن بود، شکست. در روز ۱۸ مارس / اواخر اسفند دو کاروان شامل ۳۶۷ شتر که سقف آهنی را حمل می‌کرد، از بندر بوشهر در خلیج فارس به راه افتاد.

کاروان نخست چند هفته توسط ماموران مالیاتی ایران که در پی گرفتن پول بودند، توقیف شد. کمی پس از آزادی این کاروان مورد دستبرد راهزنان قرار گرفت و غارت و یکی از محافظان کاروان کشته شد و مهره‌های آهنی پوشش سقف از دست رفت.

افراد کاروان به ناچار بخشی از محموله را در کوه‌های نزدیک شیراز بر شانه‌های خود حمل کردند، تا عاقبت سقف بنا در ۲۴ ژوئن (اوایل تیرماه) به تهران رسید. مشکل دیگر کمبود مصالح لازم و مناسب بود و حتی به سبب قحطی شدید آن ایام و نبود قاطر برای حمل، بخش دیگری از محموله در بغداد زمین‌گیر شد. قفل‌های فرستاده شده عوضی بود و سختی‌های فراوان دیگر ساخت عمارت را بسیار دشوار کرد.

عاقبت با همه ماجرا‌ها بنای تاریخی سفارت انگلیس در ژوئن ۱۸۷۶ به پایان رسید و در اختیار ایلچی و دستیارانش قرار گرفت تا به افزایش قدرت دولت عصر ویکتوریایی کمک شایانی کند. این بنا شاهد حوادث بسیاری بوده است، نظیر؛ اجرای سالانه بزرگ‌ترین جشن دیپلماتیک تولد الیزابت دوم، بست‌نشینی سال ۱۹۰۶ / ۱۲۸۵ ش. دوران انقلاب مشروطه و حوادث فراوان دیگر.

این عمارت محل اقامت جورج کرزن که بعد نایب‌السطنه و فرمانفرمای انگلیس در هند شد در سال ۱۸۸۹، گرترود بل در سال ۱۸۹۲ و مورتیمر دوراند در سال ۱۸۹۵، چارلز هاردینگ (نایب‌السلطنه و فرمانفرمای بعدی هند) و سیسیل اسپرینگ- رایس و ... بوده است. و، اما معمار این عمارت و دستیار او، جیمز ویلیام وایلد (۹ مارس ۱۸۱۴ - ۷ نوامبر ۱۸۹۲) معمار انگلیسی بود.

پدرش چارلز وایلد است. او در لینکلن زاده شد. وی از سال ۱۸۳۰ نزد معمار جورج بسوی George Basevi به آموزش پرداخت و پس از کارآموزی ابتدا در سبک گوتیک (Gothic style گوتیک سبکی معمول در قرون وسطی در اروپا بود) کار کرد و مهارت یافت و با طراحی یک کلیسا کارش را آغاز کرد و پس از آن و پیش از ۱۸۴۰ شش کلیسا طراحی کرد و در انگلستان به شهرت و آوازه فراوانی دست یافت.

سپس به معماری رومی پرداخت. او در ماه ژوئیه ۱۸۴۱ یک سالن ۲۸۵۰ صندلی را در لیورپول برای انجمن کشاورزی سلطنتی ساخت و از سال ۱۸۴۲ در مصر با کارل ریچارد لپسیوس Karl Richard Lepsius مصرشناس همکاری کرد و چندین سال در مصر گذراند. وایلد در سال ۱۸۴۸ به انگلیس بازگشت و در سال ۱۸۵۱ به‌عنوان معمار داخلی منصوب شد و برج Grimsby را در سال ۱۸۵۲ تکمیل کرد و موزه جنوبی کنزینگتن South Kensington را طراحی کرد.

در سال ۱۸۶۷، به‌عنوان دستیار ارشد معماری سرهنگ هنری اسکات منصوب شد. کلیسا‌های بسیاری در سراسر مدیترانه از آجر ساخته شده است. او با این مصالح آشنا شد و در طراحی عمارت سفارت تهران از آجر استفاده کرد. در سال ۱۸۶۹، طرح‌هایی برای ساختمان‌های سفارتخانه برای سفارت انگلیس در اسکندریه و سفارت در تهران فراهم کرد که تنها دومی ساخته شد.

ساخت سفارت انگلیس در تهران در ۱۸۷۱ آغاز شد و در ژوئن ۱۸۷۶ پایان رسید. او از سال ۱۸۷۸ تا ۱۸۹۲ سرپرستی موزه John Soane را بر عهده داشت. نقاشی‌های سفر او، در حال حاضر در موسسه گریفیث دانشگاه آکسفورد قرار دارد. موزه ویکتوریا و آلبرت نیز مجموعه‌ای از طرح‌های وی را نمایش می‌دهد.

دستیار نظارتی او در تهران، کاسپار پوردون کلارک بود. وی کسی است که همچنین در سال ۱۸۷۲ در اسکندریه برای نظارت بر دکوراسیون‌های تزئینی در کلیسای وایلد همکاری داشت. کلارک زاده سال ۱۸۴۶، پسر دوم ادوارد مارمودوک کلارک است.

او در سال ۱۸۶۷ در ساخت موزه کنزینگتن جنوبی با وایلد همکاری و بر تولید موزاییک نظارت داشت. کلارک از سال ۱۸۷۴، به‌عنوان مهندس ناظر بر ساخت عمارت سفارت تهران، نظارت داشت