قطع عضو و روش‌های درمان

حبیب اجرائی‌دولت‌آباد* | قطع عضو به برداشتن قسمتی از یک اندام یا کل آن از طریق جراحی گفته می‌شود و یکی از دردناک‌ترین تجربیاتی است که در زندگی یک فرد ممکن است اتفاق بیفتد. قطع عضو به دلایل مختلفی ایجاد می‌شود که شایع‌ترین علت آن در کشور ما سوانح جاده‌ای و بعدی مربوط به بیماری‌های عروقی است.

همچنین در دوران جنگ تحمیلی و پس از آن شمار زیادی از افراد در میدان‌های جنگ و مناطق جنگی آلوده به مین دچار قطع عضو شدند. امروزه با پیشرفت علم پزشکی، تعداد افرادی که با جراحی قطع عضو از مرگ نجات پیدا می‌کنند، رو به افزایش است. از طرفی با افزایش امید به زندگی و در نتیجه افزایش تعداد سالمندان، قطع عضو‌هایی که به دلیل عوامل مختلف خصوصا دیابت در این گروه صورت می‌گیرد رو به افزایش است.

طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، بیشتر قطع عضو‌ها مربوط به اندام تحتانی یعنی پاهاست و اندام فوقانی درصد کمی را به خود اختصاص می‌دهد. طبق آمار بنیاد شهید و امور ایثارگران حدود ۲۰ هزار جانباز قطع عضو در ایران وجود دارد که حدودا ۱۲ هزار نفر قطع عضو اندام تحتانی هستند.

قطع عضو در اندام‌ها ممکن است در سطوح مختلف و در یک یا چند اندام رخ دهد. به طور مثال در اندام تحتانی قطع عضو ممکن است از قسمتی از انگشتان پا، مفصل مچ پا، زیر زانو، میان مفصل زانو یا از بالای زانو و لگن اتفاق بیفتد و هر چه سطح قطع عضو بالاتر و اندام‌های درگیر بیشتر باشد، محدودیت عملکردی بیشتری را به فرد تحمیل می‌کند. بعد از جراحی قطع عضو پروتز یا همان عضو مصنوعی را دریافت می‌کند.

پروتز‌ها به دو دسته کلی پروتز‌های دارای عملکرد و پروتز‌های زیبایی تقسیم می‌شوند. پروتز دارای اجزای مختلفی است که با توجه به سطح قطع عضو تعیین می‌شود. مهم‌ترین قسمت در یک پروتز بخشی است که باقی‌مانده اندام قطع‌شده را که به آن استامپ گفته می‌شود دربر می‌گیرد و در اصطلاح علمی به آن سوکت گفته می‌شود.

سوکت به دلیل اینکه رابط بین فرد قطع‌عضوشده و بقیه اجزای پروتز است، باید به گونه‌ای ساخته شود که راحتی و عملکرد مناسب را برای فرد قطع‌عضوشده ایجاد کند و در عین حال فشار‌های واردشده به استامپ را به خوبی توزیع کند. در غیر این صورت فرد تجربه مثبتی در استفاده از پروتز نخواهد داشت.

برای دریافت پروتز، لازم است فرد قطع‌عضوشده پس از انجام اقدامات اولیه مثل بانداژکردن، وضعیت‌دهی و تمرین‌های ورزشی که توسط پزشک به فرد آموزش داده می‌شود و حصول اطمینان از بهبود اولیه زخم و نبود ترشح در محل جراحی، به یکی از کلینیک‌های ارتوز و پروتز که توسط متخصصان این رشته اداره می‌شود مراجعه کند.

سپس متخصصان پروتز بر اساس ارزیابی دقیق ویژگی‌های فرد مثل سطح قطع عضو، طول استامپ، میزان فعالیت، شغل و توانایی مالی اقدام به تجویز نوع سوکت و قطعات مناسب برای فرد قطع عضو کرده و او را جهت شروع مراحل دریافت پروتز آماده می‌کنند. به طور خلاصه مراحل ساخت پروتز به این صورت است که ابتدا از باقی‌مانده عضو بیمار قالب‌گیری شده و پس از اصلاحات لازم روی قالب، در ابتدا برای فرد چک‌سوکت تهیه می‌شود.

سپس مابقی قطعات به چک‌سوکت متصل شده و فرد قطع عضو با پروتز موقت ساخته‌شده تمرین می‌کند که متعاقب آن متخصص پروتز نحوه راه‌رفتن و استفاده از پروتز را به فرد آموزش می‌دهد. در آخر پس از انجام تغییرات لازم در چک‌سوکت و مشخص‌شدن راستای مناسب قطعات، پروتز نهایی برای فرد ساخته خواهد شد.

شایان ذکر است که مهم‌ترین قطعاتی که در پروتز اندام تحتانی استفاده می‌شود، شامل پنجه پروتزی، مفصل زانوی پروتزی و لاینر است که امروزه با پیشرفت تکنولوژی تحول شگرفی در زمینه طراحی و تولید این قطعات صورت گرفته است. پنجه پروتزی قطعه‌ای است که جایگزین بخش مچ به پایین فرد قطع عضو شده و از طریق لوله پروتز به سوکت متصل می‌شود.

پنجه‌ها انواع مختلفی دارند ولی پیشرفته‌ترین نوع آن که در کشور ما در دسترس است پنجه‌های کربنی هستند که توانایی ذخیره و برگرداندن انرژی را به فرد حین راه‌رفتن دارند و از این طریق راه‌رفتن را تسهیل می‌کنند. موارد پیشرفته‌تر نیز وجود دارند که شامل پنجه‌های پروتزی هوشمند هستند ولی متأسفانه به علت هزینه بسیار بالا و نبود پوشش بیمه‌ای در کشورمان، دسترسی به این نوع از پنجه‌ها محدود است.

مفاصل زانوی پروتزی نیز تنوع گسترده‌ای دارند و بسته به شرایط فرد قطع عضو تجویز می‌شوند. برای مثال مفاصل هیدرولیکی و پنوماتیکی که به وسیله جریان مایع و هوا تنظیم می‌شوند، برای افراد با سطح فعالیت متوسط مناسب هستند در حالی که برای افراد با سطح فعالیت بالاتر که نیاز به راه‌رفتن با سرعت‌های متفاوت در طول روز دارند، مفاصل زانوی هوشمند مناسب‌تر هستند و از سوی دیگر برای افراد سالمند که تعادل و ثبات کمی دارند، مفاصل زانوی قفل‌دار گزینه مناسبی هستند.

دسته دیگر از پروتز‌ها مربوط به پروتز‌های زیبایی هستند. هدف از پروتز زیبایی بازگرداندن ظاهر مناسب و مقبول به فرد است. این پروتز‌ها در مواردی مثل قطع انگشتان دست و پا، قطع‌شدن گوش یا بینی فرد، تخلیه چشم و بافت اطراف آن و موارد دیگر ساخته می‌شوند و به وسیله چسب‌های مخصوص، پین، آهنربا و روش‌های دیگر در محل عضو از‌دست‌رفته قرار داده می‌شوند.

*کانديداي دکتراي ارتوز و پروتز