«بیس‌فنل‌آ» با بدن ما چه می‌کند؟
بیس‌فنل‌آ یا همان BPA از جمله مواد شیمیایی است که به مقدار زیاد تولید و مصرف می‌شود. معمولا از این ماده به‌عنوان پلاستی‌سایزر (نرم‌کننده) یا به‌عنوان ماده واسط در تولید رزین‌های اپوکسی، پلاستیک‌های پلی‌کربناته و نیز به‌عنوان ماده افزودنی برای حذف اسید کلریدریک اضافی حین تولید PVC استفاده می‌کنند.
کد خبر :
۷۴۷۷
بازدید :
۲۳۳۵
بیس‌فنل‌آ یا همان BPA از جمله مواد شیمیایی است که به مقدار زیاد تولید و مصرف می‌شود. معمولا از این ماده به‌عنوان پلاستی‌سایزر (نرم‌کننده) یا به‌عنوان ماده واسط در تولید رزین‌های اپوکسی، پلاستیک‌های پلی‌کربناته و نیز به‌عنوان ماده افزودنی برای حذف اسید کلریدریک اضافی حین تولید PVC استفاده می‌کنند.
این ماده به مقدار وسیعی در تولید تجهیزات پزشکی و بهداشتی به کار می‌رود. البته باید به کامپوزیت‌های دندانی، لنزهای تماسی، عدسی عینک، اسباب‌بازی‌ها، CD و DVD نیز اشاره کرد. به دلیل تولید زیاد ماده بیس‌فنل‌آ، مشتقات آن به نحو وسیعی در محیط منتشر می‌شود که باعث آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شوند.
بیس‌فنل‌آ از جمله موادی است که در ساخت پلاستیک‌های دارای تماس مستقیم با موادغذایی (FCMS) به کار می‌رود. از این ماده در پلاستیک‌های بسته‌بندی، وسایل آشپزخانه، پوشش در فلزی، ظروف شیشه‌ای و پوشش درونی کنسرو و کمپوت‌ها برای مجزاکردن ماده غذایی از قسمت فلزی و جلوگیری از خوردگی آن استفاده می‌شود.
تاریخچه تولید و استفاده
این ماده در سال١٨٩١ توسط یک شیمی‌دان روس به نام «دیانی» کشف شد. در دهه١٩٣٠ به دلیل دارابودن بعضی خواص، سعی شد که از آن به‌عنوان استروژن مصنوعی استفاده کنند که پس از آزمایش‌های فراوان، برای این هدف ضعیف تشخیص داده شد.
در دهه١٩٥٠ از آن در ساخت پلیمرهای پلی‌کربناته استفاده شد و این پلیمرها توانستند از مقبولیت بالایی نزد اهالی صنعت برخوردار شوند. در اواخر دهه١٩٩٠ بود که نتایج منفی استفاده از این مواد در مقالات علمی منعکس شد که حاصل آزمایش‌های انجام‌گرفته روی موش‌ها و حیوانات آزمایشگاهی بود و در همین دوران، سازمان حفاظت محیط‌زیست آمریکا میزان مجاز ورود این ماده را ٥٠میکروگرم در روز به ازای هر کیلوگرم از وزن انسان اعلام کرد.
بعدها به دلیل بروز مشکلات ناشی از این ماده در انسان‌ها، دیگر کشورها نیز دست‌به‌کار شدند و در سال ٢٠٠٨ کانادا این مقدار مجاز را به عدد ٢٥ کاهش داد.
به دلیل اهمیت موضوع، اداره ایمنی غذایی اروپا (EFSA) وارد این بحث شد و پس از انجام تحقیقات فراوان، در اوایل سال ٢٠١٥ اعلام کرد که این عدد را به عدد چهار کاهش می‌دهد، ولی چندماه بعد، مؤسسه ملی تغذیه در دانشگاه فنی دانمارک با نامناسب و زیاددانستن این مقدار، درخواست کرد که این عدد به ٧,٠میکروگرم در روز به ازای هر کیلوگرم از وزن انسان تقلیل داده شود تا بتوان صنایع را وادار کرد که در استفاده از این مواد سختگیرتر باشند تا انسان‌ها بتوانند هرچه‌بیشتر از بیماری‌های ناشی از این ماده در امان بمانند.
نحوه در معرض بیس‌فنل‌آ قرارگرفتن در زندگی روزمره
ترکیب بیس‌فنل‌آ به نحو وسیعی در زندگی روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین مسیرهای متفاوتی برای در معرض قرارگیری انسان وجود دارد که از آن جمله می‌توان به مسیرهای بلعیدن، تنفس و پوست اشاره کرد.
منابع اصلی در معرض قرارگرفتن انسان عبارت است از: بسته‌بندی موادغذایی، گردوغبار، مواد پرکننده دندان، تجهیزات پزشکی، کاغذهای حرارتی، اسباب‌بازی و وسایل مرتبط با کودکان و نوزادان. محصولات غذایی منبع اصلی در معرض قرارگیری بیس‌فنل‌آ به‌شمار می‌روند که سهم آن چندین‌برابر دیگر منابع است.
مهم‌ترین منبع برای در معرض قرارگیری از طریق رژیم غذایی مربوط به غذاهای کنسروی است. البته این ماده در گوشت، شیر، تخم‌مرغ و دیگر موادغذایی تازه نیز گزارش شده است که ناشی از چرای حیوانات در محیط‌های آلوده و نیز ناشی از آب آلوده است.
از بیس‌فنل‌آ در پوشش بدنه داخلی قوطی‌های کنسرو و در فلزی ظروف شیشه‌ای استفاده می‌شود تا از تماس مستقیم موادغذایی با فلز جلوگیری شده و ضمنا پایداری حرارتی و مکانیکی ظروف کنسرو نیز حفظ شود. پوشش‌هایی که با این هدف مورد استفاده قرار می‌گیرند از رزین‌های اپوکسی ساخته شده‌اند.
براساس آمار، هرساله حدود ٩درصد از بیس‌فنل‌آ تولیدشده به مصرف لایه داخلی ظروف کنسرو می‌رسد. حرارت‌دیدن این ظروف حین عملیات استرلیزاسیون یا آماده‌سازی، به نشت بیس‌فنل‌آ از داخل پوشش اپوکسی به درون موادغذایی منجر خواهد شد و ازاین‌رو پتانسیل در معرض قرارگیری را افزایش می‌دهد.
بیشترین افزایش غلظت بیس‌فنل‌آ در دمای ١٢١ درجه سانتی‌گراد در مدت ٩٠ دقیقه گزارش شده است. البته گفته شده که تأثیر دما بیش از تأثیر زمان حرارت‌دیدن است. استرلیزاسیون غذاهای کنسروشده باعث مهاجرت ٨٠ تا صددرصد بیس‌فنل‌آ به محتویات قوطی‌های کنسرو خواهد شد. البته غذاهایی با PH کمتر و چربی بیشتر دارای غلظت بالاتری از بیس‌فنل‌آ خواهند بود.
به علاوه آلودگی موادغذایی با بیس‌فنل‌آ می‌تواند نتیجه ذخیره این مواد در پلاستیک‌های پلی‌کربناته باشد (مثل ظروف قابل استفاده مجدد، بطری‌های پلی‌کربناته آب و نوشابه) که در ادامه می‌توان به ظروف شیر پلی‌کربناته نوزادان اشاره کرد. خطر این ظروف با گرم‌کردن و پخت موادغذایی در مایکروویوها افزایش می‌یابد.
به‌علاوه، بیس‌فنل‌آ می‌تواند توسط غبارهای حاصل از سطوح لمینیت‌شده ساختمان‌ها، چسب‌های حاوی رزین‌های اپوکسی، رنگ‌ها و دستگاه‌های الکترونیکی خانگی منتشر شود. در تحقیقی مشخص شد که ٩٥درصد از ٥٦ نمونه حاوی این‌گونه غبارها، دارای بیس‌فنل‌آ در محدوده ١٠-٨,٠ میکروگرم به ازای هر گرم غبار است. با وجود این، در ادارات و آزمایشگاه‌ها به دلیل وجود مبلمان و تجهیزات الکترونیکی، غلظت‌های بیشتری از بیس‌فنل‌آ گزارش شده است.
کودکان و نوزادان در منزل بیشتر در معرض این ماده قرار می‌گیرند که عموما از طریق دهان و هوای آلوده منتقل می‌شود. آمارها بیان می‌کند که در معرض قرارگیری از طریق غبار، کمتر از پنج‌درصد کل در معرض قرارگیری است. بزرگ‌سالان از هوای آلوده روزانه حدود ٤.٠ و نوزادان ٣.٥ نانوگرم به ازای هر کیلو از وزن خود ماده بیس‌فنل‌آ دریافت می‌کنند.
پلیمرهای پرکننده دندان یا اصطلاحا کامپوزیت‌ها، شامل مونومرهایی هستند که می‌تواند حاوی بیس‌فنل‌آ باشند که می‌توان به Bis_GMA اشاره کرد. در اینجا بیس‌فنل‌آ از پرکننده‌های دندان یا مواد مناسب برای بازسازی تاج دندان منتشر می‌شود.
در تحقیقی مشخص شد که پس از پرکردن دندان‌ها، میزان بیس‌فنل‌آ در بزاق در حداکثر مقدار خود بوده است که با گذشت زمان کاهش می‌یابد. با وجود این هرچند مقدار این بیس‌فنل‌آ کم است، ولی برای طولانی‌مدت است. پس از بازسازی تاج دندان‌های انتهایی دهان، روزانه بین ١٣میکروگرم تا ٣٠میلی‌گرم از بیس‌فنل‌آ انتشار می‌یابد.
این آمارها گویای آن است که امور دندان‌پزشکی یک منبع اصلی به‌خصوص در افراد دارای تعداد زیاد دندان‌های پرشده با این‌گونه مواد است. بیس‌فنل‌آ به مقدار کم از تجهیزات پزشکی که حاوی پلی‌کربنات‌ها یا نرم‌کننده‌های پلی‌سولفونه باشند، نیز آزاد شده و انتشار می‌یابد (٣٥.٠-٣.٠ میکروگرم) که در مورد این تجهیزات می‌توان به لنزهای تماسی چشم، پروب‌ها، وسایل استنشاق، لوله‌ها و وسایل انتقال خون، کاتترها، انکوباتور نوزادان و دستگاه‌های دیالیز اشاره کرد.
این ترکیب در پلاستیک‌های پلی‌کربناته وجود دارد و تولید این پلاستیک‌ها به دلیل خواص مناسب، از رشد قابل‌توجهی در صنایع پتروشیمی برخوردار است. اما طبق بررسی‌های انجام‌شده، اتصالات مولکول‌های بیس‌فنل‌آ در پلاستیک پلی‌کربناتی با گرم‌شدن یا قرارگرفتن در معرض اسیدها و بازها، شکسته می‌شود و می‌تواند وارد غذا، شیر یا نوشابه یا آبمیوه درون ظروف پلی‌کربناته شده و درنهایت وارد بدن انسان شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد این ترکیب پس از ورود به بدن می‌تواند دستگاه غدد درون‌ریز و هورمون‌ها را با اختلال مواجه کند. این موضوع چنان حاد شد که چندسال قبل دولت کانادا در یک اقدام ضربتی تصمیم گرفت به‌کارگیری پلاستیک‌های پلی‌کربناته برای ساخت بطری‌های شیردهی نوزادان را ممنوع کند. گفته شده است این ترکیب می‌تواند افراد را در معرض بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت و حتی بیماری‌های کبدی قرار دهد.
همان‌طور که گفته شد، از دیگر مشکلات این ترکیب می‌توان به چاقی و بلوغ زودرس اشاره کرد. این ماده در نوزادان و کودکان از طریق بازی با اسباب‌بازی‌ها و تماس با پستانک و دندان‌گیر (وسیله گازگرفتن کودک تا دندان درآوردن) وارد دهان کودک می‌شود. بزاق حاصل از یک تماس ٢٤ ساعته با جغجغه بین ١.٢-١٤.٠ میکروگرم در لیتر و پستانک بین ١٤-١١.٠ میکروگرم در لیتر از بیس‌فنل‌آ بوده است. بزاق حاصل از تماس یک‌دقیقه‌ای با پستانک و دندان‌گیر حاوی ٣.٠ میکروگرم در لیتر و ٩.٥ میکروگرم در لیتر از ماده بیس‌فنل‌آ گزارش شده است.
متابولیسم و سینتیک سمیت بیس‌فنل‌آ
بیس‌فنل‌آ در کبد توسط یوریدین ٥- دی‌فسفو- گلوکورونیل ترانسفراز (UGT) متابولیزه می‌شود. البته این ماده به مواد دیگری از قبیل سولفات بیس‌فنل‌آ و بیس فنل-٣و٤- کوئینون نیز متابولیزه می‌شود. نیمه‌عمر بیس‌فنل‌آ در بدن حدود ٤,٥ ساعت تخمین زده شده است.
خطرات سلامت ناشی از بیس‌فنل‌آ
به دلیل وجود ساختمان فنلی در بیس‌فنل‌آ، این ماده در واکنش با دریافت‌کننده‌های استروژنی بوده و با دریافت‌کننده‌های غدد درون‌ریز (ER) به‌عنوان آگونیت و آنتاگونیت عمل خواهد کرد. بنابراین بیس‌فنل‌آ نقش پاتوژنی در چند نوع از بیماری‌های غدد درون‌ریز مثل عدم باروری زنان و مردان، بلوغ زودرس و مشکلاتی از قبیل سندرم پلی‌سیستیک تخمدان (PCOS) خواهد داشت.
البته نتایج تحقیقات بیانگر آنست که این ماده روی سیستم‌های عصبی، ایمنی، رشد و تولیدمثل انسان دارای اثرات زیانباری است. در یک پژوهش، محققان روی ٦٣٤ کارگر شاغل در چهار کارخانه در چین متمرکز شدند چون آنها در معرض مقادیر زیادی از این ماده قرار داشتند. آنها طی پنج‌سال آزمایش‌های لازم را روی این کارگران انجام دادند تا مشکلات جنسی آنها با دیگر کارگرانی که در معرض ماده بیس‌فنل‌آ قرار ندارند، مقایسه شود.
مؤسسه تحقیقاتی بنیاد کایزر این تحقیق را با حمایت مالی «مؤسسه ملی ایمنی و بهداشت شغلی» انجام داده است. نتایج این تحقیق نشان داد مردانی که در معرض بیس‌فنل‌آ قرار داشتند، چندین‌برابر دیگر کارگران، دارای مشکل جنسی بودند. این تحقیق در زمره اولین تحقیقات در زمینه اثرات این ماده بر انسان به‌شمار می‌رود چون تا پیش از این، نتایج فقط مبتنی‌بر آزمایش‌های صورت‌گرفته روی جانوران آزمایشگاهی بود. بعد از این تحقیقات بود که کابینه دولت آمریکا متعهد شد به این موضوع «نگاه جدیدی» داشته باشد و ازاین‌رو انتظار انجام تحقیقات و بررسی‌های بیشتر در سازمان غذا و داروی آمریکا به‌وجود آمد.
این در حالی است که دولت فدرال در همان ابتدا مبلغ ٣٠میلیون‌دلار را برای دو سال بعد به محققان سراسر این کشور اختصاص داد تا تحقیقات پیشرفته‌ای را در زمینه بیس‌فنل‌آ انجام داده و در مورد ایمنی این ماده تحقیق کنند.
بیس‌فنل‌آ، مشکل‌آفرین برای غدد درون‌ریز
طبق تعریف اداره ایمنی غذایی اروپا (EFSA)، یک ماده مشکل‌آفرین برای غدد درون‌ریز عبارتست از یک ترکیب مصنوعی یا طبیعی که مشخصات زیر را دارا باشد: فعالیت غددی داشته باشد یعنی تأثیرات منفی بر سلامتی داشته و ارتباط بین فعالیت غدد و اثرات منفی آن تأیید شده باشد. تحقیقات نشان داده است که بیس‌فنل‌آ از خود فعالیت استروژنی ضعیف بروز داده و می‌تواند انجام وظیفه غدد درون‌ریز را با اختلال مواجه کند.
در آینده مشکلات بیشتر می‌شود؟
از بیس‌فنل‌آ در تولید کاغذهای حرارتی برای پرینت رسیدها نیز استفاده می‌شود و اگر پس از تماس با این کاغذها، دست شسته نشود، امکان ورود این ماده از طریق دهان یا تماس پوستی وجود دارد. مشخص شده است که این کاغذهای رسید، پس از رژیم غذایی به‌عنوان دومین منبع برای در معرض قرارگیری افراد بالای سه‌سال به‌شمار می‌رود.
موضوع مهم آنست که استفاده از این رسیدها در جامعه در حال افزایش است و باید راه چاره‌ای برای آن جست. امروزه در بانک‌ها، رستوران‌ها، پارکینگ‌ها، ورودی بزرگراه‌ها و مراکز دیگر از این نوع رسیدهای کاغذی استفاده می‌شود. نتایج چندین تحقیق نشان داده است که غلظت بیس‌فنل‌آ در ادرار صندوق‌دارانی که برای طولانی‌مدت در تماس با این کاغذها بودند، دوبرابر افراد عادی جامعه بوده است.
میزان آزادشدن بیس‌فنل‌آ از طریق کاغذهای حرارتی به تعداد دفعات و زمان تماس و میزان تمیزی دست افراد بستگی داشته است. بیان شده است که یک صندوق‌دار پس از ١٠ ساعت کار روزانه، در معرض ٧١میکروگرم از این ماده قرار دارد، ولی افراد معمولی روزانه در معرض ٦,٤٢ -١.٧ میکروگرم قرار دارند.
تولید در ایران
کشور ما نیز از جمله تولیدکنندگان پلاستیک‌های پلی‌کربناته در واحدهای پتروشیمی است که طبق آمار سالانه حدود ٣٠هزارتن از این نوع پلاستیک‌ها را برای مصارف گوناگون تولید می‌کند. البته باید توجه داشت که در صنایع مختلف پایین‌دستی نیز از این پلاستیک‌ها برای تولید مواد دیگر استفاده می‌شود و به نظر می‌رسد که کارکنان تمامی این واحدها و همسایگان آنها در معرض این ریسک‌ها قرار دارند.
پیشنهادها
1- ممنوع‌شدن فروش و ساخت بطری‌های شیردهی دارای بیس‌فنل‌آ اعم از خارجی یا داخلی در بازار ایران
2- ایجاد برنامه‌ای برای پایش این ماده در مواد خوراکی و مصرفی مختلف
3- یافتن جایگزین‌هایی برای کاغذهای حرارتی به دلیل سرعت فراگیرشدن این مواد در کشور
4- تحقیق روی یافتن روش‌های جدید حفظ موادغذایی در قوطی‌های کمپوت و کنسرو
5- برگزاری دوره‌های بازآموزی برای متخصصان رشته‌های مرتبط به‌خصوص متخصصان غدد درون‌ریز و ارولوژی برای درج آزمایش بیس‌فنل‌آ از خون و ادرار در آزمایش‌های تشخیص طبی جهت ردیابی این مواد در اقشار مختلف و یافتن ارتباط آن با بیماری‌ها
6- تعیین مقادیر استاندارد برای غلظت بیس‌فنل‌آ در آب، مواد خوراکی و هوا
7- تعیین مقادیر مجاز ملی برای میزان دریافت گروه‌های سنی مختلف در اجتماع
8- انجام پایش‌های بیولوژیکی روی کارگران کارخانه‌های مرتبط با این ماده و نیز کارخانه‌های مرتبط با پلی‌کربنات‌ها
9- راه‌اندازی برنامه‌های آموزشی و تشویقی به‌منظور کاستن از مصرف این‌گونه محصولات در جوانب مختلف زندگی.
* استادیار دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران
این ماده به مقدار وسیعی در تولید تجهیزات پزشکی و بهداشتی به کار می‌رود. البته باید به کامپوزیت‌های دندانی، لنزهای تماسی، عدسی عینک، اسباب‌بازی‌ها، CD و DVD نیز اشاره کرد. به دلیل تولید زیاد ماده بیس‌فنل‌آ، مشتقات آن به نحو وسیعی در محیط منتشر می‌شود که باعث آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شوند.
بیس‌فنل‌آ از جمله موادی است که در ساخت پلاستیک‌های دارای تماس مستقیم با موادغذایی (FCMS) به کار می‌رود. از این ماده در پلاستیک‌های بسته‌بندی، وسایل آشپزخانه، پوشش در فلزی، ظروف شیشه‌ای و پوشش درونی کنسرو و کمپوت‌ها برای مجزاکردن ماده غذایی از قسمت فلزی و جلوگیری از خوردگی آن استفاده می‌شود.
تاریخچه تولید و استفاده
این ماده در سال١٨٩١ توسط یک شیمی‌دان روس به نام «دیانی» کشف شد. در دهه١٩٣٠ به دلیل دارابودن بعضی خواص، سعی شد که از آن به‌عنوان استروژن مصنوعی استفاده کنند که پس از آزمایش‌های فراوان، برای این هدف ضعیف تشخیص داده شد.
در دهه١٩٥٠ از آن در ساخت پلیمرهای پلی‌کربناته استفاده شد و این پلیمرها توانستند از مقبولیت بالایی نزد اهالی صنعت برخوردار شوند. در اواخر دهه١٩٩٠ بود که نتایج منفی استفاده از این مواد در مقالات علمی منعکس شد که حاصل آزمایش‌های انجام‌گرفته روی موش‌ها و حیوانات آزمایشگاهی بود و در همین دوران، سازمان حفاظت محیط‌زیست آمریکا میزان مجاز ورود این ماده را ٥٠میکروگرم در روز به ازای هر کیلوگرم از وزن انسان اعلام کرد.
بعدها به دلیل بروز مشکلات ناشی از این ماده در انسان‌ها، دیگر کشورها نیز دست‌به‌کار شدند و در سال ٢٠٠٨ کانادا این مقدار مجاز را به عدد ٢٥ کاهش داد.
به دلیل اهمیت موضوع، اداره ایمنی غذایی اروپا (EFSA) وارد این بحث شد و پس از انجام تحقیقات فراوان، در اوایل سال ٢٠١٥ اعلام کرد که این عدد را به عدد چهار کاهش می‌دهد، ولی چندماه بعد، مؤسسه ملی تغذیه در دانشگاه فنی دانمارک با نامناسب و زیاددانستن این مقدار، درخواست کرد که این عدد به ٧,٠میکروگرم در روز به ازای هر کیلوگرم از وزن انسان تقلیل داده شود تا بتوان صنایع را وادار کرد که در استفاده از این مواد سختگیرتر باشند تا انسان‌ها بتوانند هرچه‌بیشتر از بیماری‌های ناشی از این ماده در امان بمانند.
نحوه در معرض بیس‌فنل‌آ قرارگرفتن در زندگی روزمره
ترکیب بیس‌فنل‌آ به نحو وسیعی در زندگی روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین مسیرهای متفاوتی برای در معرض قرارگیری انسان وجود دارد که از آن جمله می‌توان به مسیرهای بلعیدن، تنفس و پوست اشاره کرد.
منابع اصلی در معرض قرارگرفتن انسان عبارت است از: بسته‌بندی موادغذایی، گردوغبار، مواد پرکننده دندان، تجهیزات پزشکی، کاغذهای حرارتی، اسباب‌بازی و وسایل مرتبط با کودکان و نوزادان. محصولات غذایی منبع اصلی در معرض قرارگیری بیس‌فنل‌آ به‌شمار می‌روند که سهم آن چندین‌برابر دیگر منابع است.
مهم‌ترین منبع برای در معرض قرارگیری از طریق رژیم غذایی مربوط به غذاهای کنسروی است. البته این ماده در گوشت، شیر، تخم‌مرغ و دیگر موادغذایی تازه نیز گزارش شده است که ناشی از چرای حیوانات در محیط‌های آلوده و نیز ناشی از آب آلوده است.
از بیس‌فنل‌آ در پوشش بدنه داخلی قوطی‌های کنسرو و در فلزی ظروف شیشه‌ای استفاده می‌شود تا از تماس مستقیم موادغذایی با فلز جلوگیری شده و ضمنا پایداری حرارتی و مکانیکی ظروف کنسرو نیز حفظ شود. پوشش‌هایی که با این هدف مورد استفاده قرار می‌گیرند از رزین‌های اپوکسی ساخته شده‌اند.
براساس آمار، هرساله حدود ٩درصد از بیس‌فنل‌آ تولیدشده به مصرف لایه داخلی ظروف کنسرو می‌رسد. حرارت‌دیدن این ظروف حین عملیات استرلیزاسیون یا آماده‌سازی، به نشت بیس‌فنل‌آ از داخل پوشش اپوکسی به درون موادغذایی منجر خواهد شد و ازاین‌رو پتانسیل در معرض قرارگیری را افزایش می‌دهد.
بیشترین افزایش غلظت بیس‌فنل‌آ در دمای ١٢١ درجه سانتی‌گراد در مدت ٩٠ دقیقه گزارش شده است. البته گفته شده که تأثیر دما بیش از تأثیر زمان حرارت‌دیدن است. استرلیزاسیون غذاهای کنسروشده باعث مهاجرت ٨٠ تا صددرصد بیس‌فنل‌آ به محتویات قوطی‌های کنسرو خواهد شد. البته غذاهایی با PH کمتر و چربی بیشتر دارای غلظت بالاتری از بیس‌فنل‌آ خواهند بود.
به علاوه آلودگی موادغذایی با بیس‌فنل‌آ می‌تواند نتیجه ذخیره این مواد در پلاستیک‌های پلی‌کربناته باشد (مثل ظروف قابل استفاده مجدد، بطری‌های پلی‌کربناته آب و نوشابه) که در ادامه می‌توان به ظروف شیر پلی‌کربناته نوزادان اشاره کرد. خطر این ظروف با گرم‌کردن و پخت موادغذایی در مایکروویوها افزایش می‌یابد.
به‌علاوه، بیس‌فنل‌آ می‌تواند توسط غبارهای حاصل از سطوح لمینیت‌شده ساختمان‌ها، چسب‌های حاوی رزین‌های اپوکسی، رنگ‌ها و دستگاه‌های الکترونیکی خانگی منتشر شود. در تحقیقی مشخص شد که ٩٥درصد از ٥٦ نمونه حاوی این‌گونه غبارها، دارای بیس‌فنل‌آ در محدوده ١٠-٨,٠ میکروگرم به ازای هر گرم غبار است. با وجود این، در ادارات و آزمایشگاه‌ها به دلیل وجود مبلمان و تجهیزات الکترونیکی، غلظت‌های بیشتری از بیس‌فنل‌آ گزارش شده است.
کودکان و نوزادان در منزل بیشتر در معرض این ماده قرار می‌گیرند که عموما از طریق دهان و هوای آلوده منتقل می‌شود. آمارها بیان می‌کند که در معرض قرارگیری از طریق غبار، کمتر از پنج‌درصد کل در معرض قرارگیری است. بزرگ‌سالان از هوای آلوده روزانه حدود ٤.٠ و نوزادان ٣.٥ نانوگرم به ازای هر کیلو از وزن خود ماده بیس‌فنل‌آ دریافت می‌کنند.
پلیمرهای پرکننده دندان یا اصطلاحا کامپوزیت‌ها، شامل مونومرهایی هستند که می‌تواند حاوی بیس‌فنل‌آ باشند که می‌توان به Bis_GMA اشاره کرد. در اینجا بیس‌فنل‌آ از پرکننده‌های دندان یا مواد مناسب برای بازسازی تاج دندان منتشر می‌شود.
در تحقیقی مشخص شد که پس از پرکردن دندان‌ها، میزان بیس‌فنل‌آ در بزاق در حداکثر مقدار خود بوده است که با گذشت زمان کاهش می‌یابد. با وجود این هرچند مقدار این بیس‌فنل‌آ کم است، ولی برای طولانی‌مدت است. پس از بازسازی تاج دندان‌های انتهایی دهان، روزانه بین ١٣میکروگرم تا ٣٠میلی‌گرم از بیس‌فنل‌آ انتشار می‌یابد.
این آمارها گویای آن است که امور دندان‌پزشکی یک منبع اصلی به‌خصوص در افراد دارای تعداد زیاد دندان‌های پرشده با این‌گونه مواد است. بیس‌فنل‌آ به مقدار کم از تجهیزات پزشکی که حاوی پلی‌کربنات‌ها یا نرم‌کننده‌های پلی‌سولفونه باشند، نیز آزاد شده و انتشار می‌یابد (٣٥.٠-٣.٠ میکروگرم) که در مورد این تجهیزات می‌توان به لنزهای تماسی چشم، پروب‌ها، وسایل استنشاق، لوله‌ها و وسایل انتقال خون، کاتترها، انکوباتور نوزادان و دستگاه‌های دیالیز اشاره کرد.
این ترکیب در پلاستیک‌های پلی‌کربناته وجود دارد و تولید این پلاستیک‌ها به دلیل خواص مناسب، از رشد قابل‌توجهی در صنایع پتروشیمی برخوردار است. اما طبق بررسی‌های انجام‌شده، اتصالات مولکول‌های بیس‌فنل‌آ در پلاستیک پلی‌کربناتی با گرم‌شدن یا قرارگرفتن در معرض اسیدها و بازها، شکسته می‌شود و می‌تواند وارد غذا، شیر یا نوشابه یا آبمیوه درون ظروف پلی‌کربناته شده و درنهایت وارد بدن انسان شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد این ترکیب پس از ورود به بدن می‌تواند دستگاه غدد درون‌ریز و هورمون‌ها را با اختلال مواجه کند. این موضوع چنان حاد شد که چندسال قبل دولت کانادا در یک اقدام ضربتی تصمیم گرفت به‌کارگیری پلاستیک‌های پلی‌کربناته برای ساخت بطری‌های شیردهی نوزادان را ممنوع کند. گفته شده است این ترکیب می‌تواند افراد را در معرض بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت و حتی بیماری‌های کبدی قرار دهد.
همان‌طور که گفته شد، از دیگر مشکلات این ترکیب می‌توان به چاقی و بلوغ زودرس اشاره کرد. این ماده در نوزادان و کودکان از طریق بازی با اسباب‌بازی‌ها و تماس با پستانک و دندان‌گیر (وسیله گازگرفتن کودک تا دندان درآوردن) وارد دهان کودک می‌شود. بزاق حاصل از یک تماس ٢٤ ساعته با جغجغه بین ١.٢-١٤.٠ میکروگرم در لیتر و پستانک بین ١٤-١١.٠ میکروگرم در لیتر از بیس‌فنل‌آ بوده است. بزاق حاصل از تماس یک‌دقیقه‌ای با پستانک و دندان‌گیر حاوی ٣.٠ میکروگرم در لیتر و ٩.٥ میکروگرم در لیتر از ماده بیس‌فنل‌آ گزارش شده است.
متابولیسم و سینتیک سمیت بیس‌فنل‌آ
بیس‌فنل‌آ در کبد توسط یوریدین ٥- دی‌فسفو- گلوکورونیل ترانسفراز (UGT) متابولیزه می‌شود. البته این ماده به مواد دیگری از قبیل سولفات بیس‌فنل‌آ و بیس فنل-٣و٤- کوئینون نیز متابولیزه می‌شود. نیمه‌عمر بیس‌فنل‌آ در بدن حدود ٤,٥ ساعت تخمین زده شده است.
خطرات سلامت ناشی از بیس‌فنل‌آ
به دلیل وجود ساختمان فنلی در بیس‌فنل‌آ، این ماده در واکنش با دریافت‌کننده‌های استروژنی بوده و با دریافت‌کننده‌های غدد درون‌ریز (ER) به‌عنوان آگونیت و آنتاگونیت عمل خواهد کرد. بنابراین بیس‌فنل‌آ نقش پاتوژنی در چند نوع از بیماری‌های غدد درون‌ریز مثل عدم باروری زنان و مردان، بلوغ زودرس و مشکلاتی از قبیل سندرم پلی‌سیستیک تخمدان (PCOS) خواهد داشت.
البته نتایج تحقیقات بیانگر آنست که این ماده روی سیستم‌های عصبی، ایمنی، رشد و تولیدمثل انسان دارای اثرات زیانباری است. در یک پژوهش، محققان روی ٦٣٤ کارگر شاغل در چهار کارخانه در چین متمرکز شدند چون آنها در معرض مقادیر زیادی از این ماده قرار داشتند. آنها طی پنج‌سال آزمایش‌های لازم را روی این کارگران انجام دادند تا مشکلات جنسی آنها با دیگر کارگرانی که در معرض ماده بیس‌فنل‌آ قرار ندارند، مقایسه شود.
مؤسسه تحقیقاتی بنیاد کایزر این تحقیق را با حمایت مالی «مؤسسه ملی ایمنی و بهداشت شغلی» انجام داده است. نتایج این تحقیق نشان داد مردانی که در معرض بیس‌فنل‌آ قرار داشتند، چندین‌برابر دیگر کارگران، دارای مشکل جنسی بودند. این تحقیق در زمره اولین تحقیقات در زمینه اثرات این ماده بر انسان به‌شمار می‌رود چون تا پیش از این، نتایج فقط مبتنی‌بر آزمایش‌های صورت‌گرفته روی جانوران آزمایشگاهی بود. بعد از این تحقیقات بود که کابینه دولت آمریکا متعهد شد به این موضوع «نگاه جدیدی» داشته باشد و ازاین‌رو انتظار انجام تحقیقات و بررسی‌های بیشتر در سازمان غذا و داروی آمریکا به‌وجود آمد.
این در حالی است که دولت فدرال در همان ابتدا مبلغ ٣٠میلیون‌دلار را برای دو سال بعد به محققان سراسر این کشور اختصاص داد تا تحقیقات پیشرفته‌ای را در زمینه بیس‌فنل‌آ انجام داده و در مورد ایمنی این ماده تحقیق کنند.
بیس‌فنل‌آ، مشکل‌آفرین برای غدد درون‌ریز
طبق تعریف اداره ایمنی غذایی اروپا (EFSA)، یک ماده مشکل‌آفرین برای غدد درون‌ریز عبارتست از یک ترکیب مصنوعی یا طبیعی که مشخصات زیر را دارا باشد: فعالیت غددی داشته باشد یعنی تأثیرات منفی بر سلامتی داشته و ارتباط بین فعالیت غدد و اثرات منفی آن تأیید شده باشد. تحقیقات نشان داده است که بیس‌فنل‌آ از خود فعالیت استروژنی ضعیف بروز داده و می‌تواند انجام وظیفه غدد درون‌ریز را با اختلال مواجه کند.
در آینده مشکلات بیشتر می‌شود؟
از بیس‌فنل‌آ در تولید کاغذهای حرارتی برای پرینت رسیدها نیز استفاده می‌شود و اگر پس از تماس با این کاغذها، دست شسته نشود، امکان ورود این ماده از طریق دهان یا تماس پوستی وجود دارد. مشخص شده است که این کاغذهای رسید، پس از رژیم غذایی به‌عنوان دومین منبع برای در معرض قرارگیری افراد بالای سه‌سال به‌شمار می‌رود.
موضوع مهم آنست که استفاده از این رسیدها در جامعه در حال افزایش است و باید راه چاره‌ای برای آن جست. امروزه در بانک‌ها، رستوران‌ها، پارکینگ‌ها، ورودی بزرگراه‌ها و مراکز دیگر از این نوع رسیدهای کاغذی استفاده می‌شود. نتایج چندین تحقیق نشان داده است که غلظت بیس‌فنل‌آ در ادرار صندوق‌دارانی که برای طولانی‌مدت در تماس با این کاغذها بودند، دوبرابر افراد عادی جامعه بوده است.
میزان آزادشدن بیس‌فنل‌آ از طریق کاغذهای حرارتی به تعداد دفعات و زمان تماس و میزان تمیزی دست افراد بستگی داشته است. بیان شده است که یک صندوق‌دار پس از ١٠ ساعت کار روزانه، در معرض ٧١میکروگرم از این ماده قرار دارد، ولی افراد معمولی روزانه در معرض ٦,٤٢ -١.٧ میکروگرم قرار دارند.
تولید در ایران
کشور ما نیز از جمله تولیدکنندگان پلاستیک‌های پلی‌کربناته در واحدهای پتروشیمی است که طبق آمار سالانه حدود ٣٠هزارتن از این نوع پلاستیک‌ها را برای مصارف گوناگون تولید می‌کند. البته باید توجه داشت که در صنایع مختلف پایین‌دستی نیز از این پلاستیک‌ها برای تولید مواد دیگر استفاده می‌شود و به نظر می‌رسد که کارکنان تمامی این واحدها و همسایگان آنها در معرض این ریسک‌ها قرار دارند.
پیشنهادها
1- ممنوع‌شدن فروش و ساخت بطری‌های شیردهی دارای بیس‌فنل‌آ اعم از خارجی یا داخلی در بازار ایران
2- ایجاد برنامه‌ای برای پایش این ماده در مواد خوراکی و مصرفی مختلف
3- یافتن جایگزین‌هایی برای کاغذهای حرارتی به دلیل سرعت فراگیرشدن این مواد در کشور
4- تحقیق روی یافتن روش‌های جدید حفظ موادغذایی در قوطی‌های کمپوت و کنسرو
5- برگزاری دوره‌های بازآموزی برای متخصصان رشته‌های مرتبط به‌خصوص متخصصان غدد درون‌ریز و ارولوژی برای درج آزمایش بیس‌فنل‌آ از خون و ادرار در آزمایش‌های تشخیص طبی جهت ردیابی این مواد در اقشار مختلف و یافتن ارتباط آن با بیماری‌ها
6- تعیین مقادیر استاندارد برای غلظت بیس‌فنل‌آ در آب، مواد خوراکی و هوا
7- تعیین مقادیر مجاز ملی برای میزان دریافت گروه‌های سنی مختلف در اجتماع
8- انجام پایش‌های بیولوژیکی روی کارگران کارخانه‌های مرتبط با این ماده و نیز کارخانه‌های مرتبط با پلی‌کربنات‌ها
9- راه‌اندازی برنامه‌های آموزشی و تشویقی به‌منظور کاستن از مصرف این‌گونه محصولات در جوانب مختلف زندگی.
* استادیار دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران
۰
