جلوگیری و کنترل انواع دیابت

راضیه زرگری | قدیمی‌ها باور نمی‌کردند که قند هم می‌تواند عامل بیماری باشد؛ شاید مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌هایمان همین الان هم از سفارش پزشکان برای رعایت رژیم غذایی کم‌شکر، کم‌روغن و کم‌نمک دلخور شوند و بگویند مگر قند هم مرض می‌شود؟

بله؛ مرض قند یا دیابت یکی از جدی‌ترین بیماری‌های جهان امروز شناخته شده است. حتما بار‌ها و بار‌ها خوانده‌اید که این بیماری یکی از مهم‌ترین علل مرگ‌ومیر در جهان است؛ یک بیماری مزمن که میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان مبتلا کرده است و در موارد وخیم و غیرکنترل‌شده می‌تواند عوارض جدی برای سلامت مانند کورشدن، نارسایی کلیه، بیماری قلبی و ... را به همراه داشته باشد.

با این حال، شرایط برای همه مردم یکسان نیست و فقط درصد اندکی از افراد که عوامل زمینه‌ای ابتلا مثل ارث و اضافه وزن یا فشار خون دارند، باید نگران اوضاع خود در برابر غول دیابت باشند؛ تحقیقات نشان داده بیش از ٧٠‌درصد از دیابتی‌ها نوع دو این بیماری را دارند که کاملا کنترل‌شده است و با تغییرات کوچکی در سبک زندگی و عادت‌های تغذیه‌ای می‌توانند قند خون‌شان را کنترل کنند.

دکتر اسدالله رجب، رئیس انجمن دیابت ایران، سبک زندگی شهری را مهم‌ترین عامل افزایش ابتلا به دیابت در جهان امروز عنوان می‌کند و بهترین راه برای پیشگیری از این بیماری را برگشت به رویه زندگی چند نسل پیش می‌داند؛ زمانی که مردم اغلب در روستا‌ها زندگی می‌کردند، فعالیت بدنی درست و حسابی و تغذیه مناسب داشتند و استرس و فشار عصبی برای آن‌ها بی‌معنا بود.

رجب می‌گوید: «دیابت امروزه مورد توجه عموم دولت‌ها در سراسر جهان قرار گرفته است، به این دلیل که شیوع بسیار بالایی دارد و هزینه‌های بسیار زیادی را به جوامع تحمیل می‌کند. به بیان ساده‌تر، هزینه اصلی که دیابت به یک جامعه و کشور تحمیل‌می‌کند، ناشی از عوارض این بیماری است. ما در گام نخست باید بتوانیم تا حد امکان جلوی شیوع این بیماری را بگیریم و در گام بعد از عوارض بعد از شیوع جلوگیری کنیم.

ارث و اضافه وزن نخستین عوامل زمینه‌ای ابتلا به دیابت
پیشگیری بهتر از درمان است؛ این یک اصل سلامت است و استثنا نمی‌شناسد، بنابراین کار اصلی در زمینه دیابت هم پیشگیری است. پیشگیری اولیه یعنی سعی شود افراد مبتلا به دیابت نشوند؛ به‌ویژه کسانی که مستعد ابتلا هستند. رئیس انجمن دیابت ایران این نکته‌ها را اصلی‌ترین مسائل پیرامون این بیماری بیان می‌کند و می‌گوید: «سوالی که اینجا مطرح‌می‌شود این است که برای جلوگیری از ابتلا چه باید بکنیم و به این موضوع توجه داشته باشیم که ما نمی‌توانیم همه افراد را تحت پوشش قرار دهیم.

پس اولویت‌بندی براساس احتمال شیوع افراد است؛ چه کسانی مستعد دیابت هستند؟ کسانی که یکی یا هر دو والدین آن‌ها دیابت داشته است یا کسانی که یکی از افراد درجه یک خانواده‌شان مبتلا باشد؛ این افراد ٣٠ تا ٤٠‌درصد احتمال ابتلا به دیابت را دارند.

گروه دوم افراد چاق یا دارای اضافه وزن هستند. این افراد تا ٨٠‌درصد مستعد ابتلا به دیابت محسوب می‌شوند. گروه سوم کسانی هستند که چربی خون و فشار خون بالا دارند و همین‌طور خانم‌هایی که در دوران بارداری دچار سقط‌های مکرر شده یا نوزادان بالای چهارکیلو به دنیا آورده‌اند، این افراد بیشتر از سایر افراد جامعه در خطر ابتلا به دیابت قرار دارند.»

رجب با تأکید بر نقش ژن افراد در ابتلا به دیابت ادامه می‌دهد: «بعضی از عوامل مثل ژن و سن در دیابت موثر هستند که تقریبا ما کاری نمی‌توانیم در مورد آن انجام دهیم. همه ما دوست داریم ١٢٠‌سال عمر کنیم، غافل از اینکه یک فرد صدوبیست ساله حتما دیابت هم می‌گیرد. اما یک عامل دیگر هم در دیابت مطرح‌می‌شود؛ شانس. این عاملی است که می‌توانیم در بحث جلوگیری روی آن کار کنیم. مثلا کسی که وزنش بالاست یا مستعد اضافه‌وزن و چاقی است، می‌تواند با حفظ تناسب اندام و تغذیه مناسب، این احتمال را کاهش دهد. یا فردی که چربی خونش بالاست، می‌تواند میزان چربی خون را کنترل کند تا دیابت نگیرد.

عوامل محیطی آن دسته فاکتور‌هایی هستند که می‌توان از آن‌ها مراقبت کرد و خطر ابتلا را کاهش داد؛ به گفته رئیس انجمن دیابت ایران در کشور‌هایی که در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا واقع شده‌اند، شیوع دیابت بالای ٩٧‌درصد است، درحالی‌که شیوع بیماری در اروپا ١٥‌درصد است، یعنی این کشور‌ها توانسته‌اند تا ٨٥‌درصد از ابتلا به دیابت جلوگری کنند. پس ما باید در عوامل محیطی دخالت کنیم.»

دیابت در کشور ما هم شیوع زیادی دارد که به گفته اسدلله رجب یکی از دلایل آن این است که تا ٤٠‌سال پیش اکثریت مردم ما در روستا‌ها زندگی می‌کردند، اما امروزه کاملا برعکس است؛ ٨٠‌درصد مردم در شهر‌ها و کلانشهر‌ها زندگی می‌کنند.

زندگی شهری یعنی مردمی که مدام با استرس و فشار عصبی درگیرهستند و تغذیه نامناسبی دارند و در عین حال فعالیت جسمی هم ندارند. نتیجه می‌شود همین آماری که مبتلایان به دیابت را روزبه‌روز بیشتر نشان می‌دهد. رجب معتقد است اگر ما هم مانند اروپایی‌ها تغذیه‌مان را بهتر کنیم و فعالیت بدنی را در برنامه روزانه خود قرار دهیم، می‌توانیم از همان عوامل محیطی که احتمال ابتلا را تشدید می‌کنند، بکاهیم.

چه می‌شود که انسولین در بدن ساخته نمی‌شود
سوالی که در اینجا برای مخاطب پیش می‌آید این است که علت اصلی بروز دیابت چیست؟ این بیماری زمانی رخ می‌دهد که در بدن یا انسولین ساخته نمی‌شود یا اینکه مقدار آن به قدری ناچیز است که نیاز‌های بدن را برآورده نمی‌کند؛ انسولین هورمونی است که از پانکراس یا همان لوزالمعده در جریان خون ترشح می‌شود و وجود آن سبب ورود قند یا گلوکز موجود در بدن به سلول‌ها می‌شود تا به‌عنوان انرژی استفاده کند.

انسولین در حقیقت کنترل‌کننده میزان گلوکزی است که وارد خون می‌شود، بنابراین عمده‌ترین مشکل یک دیابتی «استفاده و کنترل قند یا گلوکز» است. اگر قند خون وارد سلول‌های بدن نشود، در نتیجه میزان قند در جریان خون افزایش پیدا می‌کند و به دنبال آن علایم دیابت ظاهر می‌شود. افزایش مستمر میزان قند خون ممکن است سلامتی را به خطر بیندازد. بالابودن دائمی میزان قندخون موجب افزایش عوارض می‌شود.

خوشبختانه با کنترل مطلوب دیابت می‌توانیم از عوارض آن جلوگیری کنیم. مهم‌ترین عوارض دیابت عبارتند از: عوارض چشمی، نارسایی کلیوی، عوارض عصبی، سکته مغزی، عوارض قلبی و قطع اعضای بدن. به این ترتیب ملاحظه‌می‌کنید که چرا «دیابت باید جدی گرفته شود».

دیابت تهدید سلامت در زندگی شهری محسوب می‌شود، اما تکلیف کسانی که نه ارث دیابت دارند، نه سیگار می‌کشد و نه چاق هستند، چیست؟ رجب می‌گوید سبک زندگی مردم است که باید عوض شود تا امیدوار به کم‌شدن ابتلا به دیابت باشیم.

ما باید به زندگی اجدادمان برگردیم؛ به ٧٠‌سال پیش؛ به زمانی که تغذیه مناسب داشتیم، استرس و فشار عصبی نداشتیم و فعالیت بدنی‌مان درست‌وحسابی بود. سازمان بهداشت جهانی در آخرین نتایج تحقیقات همه مردم جهان امروز را به استفاده از غذای کم‌نمک، کم‌شکر و کم‌روغن توصیه می‌کند.

دقت داشته باشید این توصیه همگانی است، نه کسانی که در معرض بیماری‌های مزمن قرار دارند، چراکه ثابت‌شده روغن می‌تواند سرطان‌زا باشد، سیگار می‌تواند سرطان‌زا باشد و برای داشتن سلامتی باید از دخانیات و الکل به دور باشیم و تغذیه‌مان مناسب باشد.

انواع دیابت را بشناسیم
دیابت در چهار نوع تعریف می‌شود. دیابت نوع یک؛ یک فرد زمانی مبتلا به این نوع دیابت می‌شود که سلول‌های لوزالمعده دیگر هیچ انسولینی ترشح نکنند. اکثر مبتلایات به دیابت نوع یک را کودکان و نوجوانان و افراد زیر ٣٠‌سال تشکیل می‌دهند.

تاکنون علت دقیق بروز این نوع دیابت مشخص نشده است، ولی متخصصان معتقدند عوامل زیر می‌تواند به بروز دیابت نوع یک منجر شود: نخست داشتن زمینه ابتلا به دیابت؛ دوم ویروس‌هایی که می‌توانند به پانکراس صدمه برسانند؛ وجود اختلال در سیستم دفاعی بدن که سبب از بین رفتن سلول‌های تولیدکننده انسولین در لوزالمعده می‌شود.

در این نوع دیابت، سلول‌های بدن، سلول‌های تولید‌کننده انسولین را ناخودی حساب می‌کنند، سر ناسازگاری برمی‌دارند و این سلول‌ها را از بین می‌روند. حقیقت این است که علت دقیق این نوع دیابت هنوز در پزشکی مشخص‌نیست، اما این گروه از افراد از ابتدای راه به انسولین درمانی نیاز پیدا می‌کنند.

علایم دیابت نوع یک عبارتند از: تشنگی فراوان، خستگی، گرسنگی شدید، تکرر ادرار، کاهش ناگهانی وزن بدن و بی‌حوصلگی. خوشبختانه ٥ تا ١٠‌درصد دیابتی‌ها در جامعه به دیابت نوع یک مبتلا هستند؛ اگر به دیابت نوع یک مبتلا هستید، می‌توانید از راه‌های زیر برای درمان بهره‌ببرید.

شرکت مستمر در کلاس‌های آموزشی، تزریق انسولین، برخورداری از برنامه غذایی صحیح، فعالیت و ورزش و علاوه بر تمامی این موارد، کنترل روزانه متابولیسم یعنی اندازه‌گیری قندخون و قند ادرار با نوار‌های موجود در بازار. دیابت نوع دو؛ این نوع دیابت مهم‌ترین نوع است که به دیابت بزرگسالی معروف است و افراد بالای ٣٠‌سال را تهدید می‌کند.

حدود ٩٠‌درصد دیابتی‌ها دچار این نوع دیابت هستند، در بدن این افراد ابتدا انسولین به اندازه کافی ترشح می‌شود، اما به عللی موثر واقع نمی‌شود. اصولا اختلال در پاسخ هورمونی و مقاومت به انسولین عامل اصلی ایجاد هایپرگلیسمی یا افزایش قند خون است.

معمولا افراد زیر ممکن است به دیابت نوع دو مبتلا شوند: افراد بالای ٣٠ سال، افرادی که استعداد چاقی دارند و افرادی که در خانواده درجه اول آنان دیابتی وجود دارد، مستعد ابتلا به دیابت هستند. این نوع دیابت تدریجی است، مثلا اگر میزان قندخون انسان روی عدد ١٠٠ طبیعی است، این میزان زمانی که به تدریج بالا می‌رود و به ١٢٠ و ١٣٠ در حالت ناشتا می‌رسد، فرد در معرض ابتلا به دیابت نوع دو قرار گرفته است.

این موارد اگر با بی‌توجهی مواجه شود، بالا می‌رود که خطرناک است. رجب می‌گوید متاسفانه ما در کشورمان با افراد دیابتی نوع دو خیلی مشکل داریم؛ به دلیل اینکه آن‌ها سال‌هاست که دیابت دارند، ولی خودشان خبر ندارند، طبیعتا آن قند‌های بالا می‌تواند کار دست‌شان بدهد، چراکه اغلب دیابتی‌ها زمانی برای درمان مراجعه‌می‌کنند که قندشان به شدت بالای حد طبیعی رفته است.

برخی از خانم‌های باردار و افرادی که فشارخون و چوبی خون بالا دارند، ممکن است به دیابت نوع دو مبتلا شوند. در بسیاری از افراد علایم دیابت نوع دو چندان مشهود نیست یا اینکه بروز و پیشروی آن کُند است، به همین دلیل تشخیص این نوع دیابت غالبا دیرهنگام صورت می‌گیرد و متاسفانه اغلب این دیابتی‌ها زمانی به پزشک مراجعه می‌کنند که دچار یکی از عوارض این بیماری شده باشند.

مهم‌ترین علایم دیابت نوع دو عبارتند از: تشنگی فراوان، تکرر ادرار، عصبی و بی‌حوصله بودن، اختلال در بینایی، بی‌حسی و بی‌حوصله بودن و ایجاد زخمی که دیر بهبود پیدا می‌کند. دیابت نوع دو بیشتر در ارتباط با درمان یک بیماری دیگر یا هنگام یک آزمایش تصادفی تشخیص داده می‌شود.

اگر به دیابت نوع دو مبتلا هستید، بدانید که پایه اساسی درمان غیر از آموزش، برنامه غذایی صحیح و فعالیت جسمی نیست؛ در بعضی موارد داروی خوراکی یا تزریق انسولین هم بخشی از درمان است. در هر حال درمان دیابت نوع دو کاهش وزن، رعایت تغذیه صحیح و ورزش است.

دیابت حاملگی؛ حدود ٣ تا ٥‌درصد خانم‌های باردار به‌خصوص در اواخر دوران حاملگی به دیابت مبتلا می‌شوند. خانم‌های بارداری که استعداد ابتلا به دیابت در آن‌ها وجود دارد، دارای عوامل خطرزای زیادی هستند که احتمال ابتلا به دیابت حاملگی در آن‌ها شایع‌تر می‌شود. اگرچه بعد از زایمان و به دنیا آمدن نوزاد، دیابت از بین می‌رود، اما ممکن است در بارداری بعدی مجددا سروکله‌اش پیدا شود.

حدود ٥٠‌درصد خانم‌هایی که طی دوران حاملگی دچار دیابت می‌شوند، ممکن است دیابت در بدن آن‌ها دائمی شود. در این صورت باید حتما تحت نظر پزشک متخصص باشند تا برنامه‌های صحیحی را برای خود و فرزندشان آموزش ببینند. به گمان اینکه دیابت با توجه به علم امروز عارضه‌ای است که کاملا رفع نمی‌شود و تا آخر عمر همراه فرد مبتلاست، با این حال می‌توان آن را با همکاری پزشک به گونه‌ای درمان کرد که امری بسیار معمولی به نظر بیاید و فرد دیابتی تصویر یک بیمار در ذهن خود ایجاد نکند.

دیابت نوع چهار، دیابت همراه با بیماری‌های دیگر است؛ نوعی دیابت که در برخی افراد مبتلا به بعضی از بیماری‌ها مثل تالاسمی، بیماری‌های لوزالمعده و غدد درون ریز بروز می‌کند.

خانم‌های باردار در هفته ٢٨-٢٤ باید از نظر دیابت باردای کنترل شوند
٢٠‌درصد زنان باردار در این دوران دچار اختلال در سوخت‌وساز قندی در بدن می‌شوند که از این تعداد ٧-٦‌درصد آن‌ها ممکن است دچار دیابت بارداری شوند. زنانی که در دوران بارداری این دو حالت را پیدا می‌کنند، تحت نظر قرار می‌گیرند. رئیس انجمن دیابت ایران با این توضیحات ادامه می‌دهد: این گروه در طی دوران بارداری تا ١٠‌سال بعد از آن هم تحت نظر قرار می‌گیرند تا دیابتی نشوند.

زنانی که کودکان بالای ٤ کیلو به دنیا می‌آوردند، ممکن است دیابت بارداری داشته و خودشان متوجه نشده باشند و اگر بعد از زایمان تحت نظر قرار نگیرند تا ٥٠‌درصد ممکن است مبتلا به دیابت نوع دو شوند. رجب به احتمال ابتلا به دیابت در بارداری اشاره می‌کند و می‌گوید: «همه خانم‌های باردار در هفته ٢٨-٢٤ باید از نظر دیابت باردای کنترل شوند، ولی کسانی که ارث یا اضافه وزن دارند یا اینکه فشار خون داشته‌اند، باید پیش از اقدام به بارداری از نظر قندخون کنترل شوند.

با این حال، شاهد هستیم خانم‌های زیادی به این موضوع بی‌توجه هستند و مثلا در هفته‌های ابتدایی بارداری دچار سقط می‌شوند، به دلیل اینکه قند خون‌شان بالای ٢٠٠ بوده است و خودشان اطلاع نداشتند. توصیه پزشکی این است که کسانی که عوامل خطرزا را دارند، باید از نظر قندخون کنترل شوند و توجه داشته باشند در دوران بارداری باید میزان قند خون حتی کمتر از حد نرمال باشد.