نجیب محفوظ؛ پدر رمان‌نویسی مدرن عرب

نجیب محفوظ همواره تلاش داشت آزادانه بنویسد

بسیاری از شهر‌های جهان با نام نویسندگان و شاعران‍شان گره خورده و بی‌گمان قاهره، شهر نجیب محفوظ است. با قدم زدن در قاهره، کتاب‌های نجیب محفوظ ورق می‌خورد و با خواندن آثار این نویسنده، یکی یکی کوچه پس‌کوچه‌های این شهر در ذهن تداعی می‌شود.

چند ماهی است که موزه نجیب محفوظ، نویسنده بزرگ مصری و تنها نویسنده عرب برنده جایزه نوبل ادبیات (سال ۱۹۸۸) در زادگاهش در قاهره گشایش یافته است.

افتتاح این موزه، سیزده سال پس از مرگ نجیب محفوظ، در حالی بود که وزارت فرهنگ مصر سال‌ها بود با طرح تأسیس موزه نجیب محفوظ، قصد داشت به نوعی یاد و خاطره "پدر رمان‌نویسی مدرن عرب" را گرامی بدارد؛ هرچند که در دنیای ادبیات، هرگز یک نویسنده بزرگ نمی‌میرد.

موزه نجیب محفوظ در محله جمالیه در مرکز قاهره واقع است که به آن قاهره اسلامی نیز می‌گویند. درست نزدیک محل تولد این نویسنده در سال ۱۹۱۱ و همچنین نزدیک ساختمان الازهر. در این محله بود که او از آدم‌ها و خانه‌ها و کوچه‌ها و قهوه‌خانه‌ها برای نوشتن بخش اعظم داستان‌ها و رمان‌هایش و حتی شخصیت‌پردازی‌هایش بهره برد.

موزه در ساختمان تاریخی دو طبقه "تکیه ابوالدهب" برپا شده که سبک معماری آن عثمانی قرن هجدهمی است. در موزه، مجموعه‌ای از وسایل شخصی نجیب محفوظ به نمایش درآمده است. از میز تحریر این نویسنده که از چوب ماهون ساخته شده، آخرین پاکت سیگارش تا دست‌نوشته‌ها و جوایزی که به دست آورد.

در اتاقی نیز همه آثار منتشر شده او، چه چاپ‌های قدیمی و چه چاپ‌های جدید، جای داده شده است. یک کتابخانه صوتی و یک کتابخانه شامل کتاب‌های تاریخی، تحقیقی و پژوهشی درباره نجیب محفوظ، از دیگر بخش‌های این موزه است.

تلاش مسئولان موزه نجیب محفوظ این بوده که بازدیدکنندگان با وسعت فعالیت‌های حرفه‌ای این نویسنده آشنا شوند، زیرا نجیب محفوظ در طول حیات حرفه‌ای خود عرصه‌های گوناگونی را مثل روزنامه‌نگاری و فیلمنامه‌نویسی و داستان‌نویسی تجربه کرد. همچنین مضمون آثار او نیز متنوع است، از مصر باستان تا مصر قرن بیستم و از تصوف تا سیاست.

محبوبیت نجیب محفوظ در کشورش به حدی است که وقتی احمد مراد، نویسنده و فیلمنامه‌نویس مصری، چندی پیش گفت که آثار محفوظ نیازمند بازنویسی بر اساس معیار‌های جدید ادبی است، موجی از خشم و اعتراض در مصر به راه افتاد.

موزه نجیب محفوظ در محله جمالیه در مرکز قاهره واقع است

در واقع، مردم مصر و حتی دیگر خوانندگان عربی‌زبان آثار نجیب محفوظ در کشور‌های مختلف، آثار این نویسنده را همان‌گونه که هستند، می‌خواهند. استقبال گسترده از نوشته‌های منتشر نشده نجیب محفوظ در سال ۲۰۱۸ به زبان عربی، به همت محمد شعیر، منتقد ادبی و مدیر تحریریه موسسه اخبار الیوم، که حال و هوای روز‌های اوج نجیب محفوظ در کشورش را زنده کرد، گواهی بر این امر است.

این نوشته‌ها که با عنوان "محله" به زبان انگلیسی هم ترجمه شد، به گفته راجر الن، مترجم این کتاب "نشان می‌دهد که یک محله قاهره به چه چیزی شبیه است. " او که استاد دانشگاه پن آمریکاست، تاکید می‌کند که موضوع "محله" یکی از مضامین اصلی آثار نجیب محفوظ، خالق رمان "بچه‌های محله ما" است.

همچنین ام کلثوم، دختر نجیب محفوظ، که هم در مراسم اهدای جایزه نوبل ادبیات در استکهلم پدرش را همراهی کرد و هم در مراسم گشایش موزه نجیب محفوظ در مصر حضور داشت، بر علاقه و وابستگی شدید پدرش به قاهره تاکید کرد، شهری ۲۰ میلیون نفری که با وجود شلوغی و هرج و مرج، انرژی‌دهنده و الهام‌بخش است.

نجیب محفوظ همواره تلاش داشت آزادانه بنویسد و نوشتن از قاهره برای او بدون هزینه نبود. نقد او درباره جامعه قاهره و شکستن تابو‌های مذهبی این شهر، خطر مرگ را برای او در پی داشت. در سال ۱۹۹۴، وقتی او می‌خواست از خانه‌اش خارج شود، هدف حمله قرار گرفت.

مجسمه محفوظ در قاهره

ام کلثوم در این باره می‌گوید: "او [نجیب محفوظ]با یک عشق واقعی درباره قاهره نوشت. او این شهر را با کوچکترین جزئیات شرح داده است؛ حتی وقتی آن را نقد می‌کرد، با عشق بود. "

نجیب محفوظ که از فضا و وقایع و حرف‌های جاری در قهوه‌خانه‌های قاهره برای نوشتن بهره برده است، هر روز مسیر رود نیل را قدم می‌زد و خود را به یکی از قهوه‌خانه‌های نزدیک میدان تحریر در مرکز شهر می‌رساند؛ میدانی که بعد‌ها پاتوق و مرکز تجمع انقلابیون در سال ۲۰۱۱ شد.

ام کلثوم می‌گوید: "یادم می‌آید که گاهی ما نزدیکی مسجد 'الحسین ' (در مرکز محله اسلامی قاهره) می‌رفتیم و در قهوه‌خانه‌ای می‌نشستیم که نام او [نجیب محفوظ]را برای خود انتخاب کرده بود.»

ام کلثوم به یاد می‌آورد که پدرش "کوچه مدق" را به او نشان می‌داد، جایی که بر اساسش رمانی نوشته بود و فیلمی نیز بر اساس این رمان ساخته شده است. نجیب محفوظ این رمان را در جریان جنگ جهانی دوم نوشت.

پیچ و خم‌ها و هزارتوی این محله که با دیواری از قرن دهم میلادی احاطه شده، نه تنها دست نجیب محفوظ را برای نوشتن نبسته بود، بلکه به گوشه‌های پنهان تخیل این نویسنده نور می‌افکند.

به عقیده بسیاری از منتقدان، نجیب محفوظ مهم‌ترین آثار خود را در دهه ۱۹۶۰ نوشت

محمد شعیر معتقد است که تم اصلی پس پشت آثار او در دهه ۱۹۸۰، دهه‌ای که او در آن برنده جایزه نوبل ادبیات شد، "بازگشت به کودکی" بود. اما او پیش از آنکه برنده جایزه نوبل ادبیات شود، تقریبا بینایی خود را از دست داده بود.

راجر آلن می‌گوید که با از دست دادن بینایی، نجیب محفوظ تقریبا از واقعیت جدا شد و نوشتن برای او به یک "وسواس فکری" تبدیل شده بود.

اما به عقیده بسیاری از منتقدان، نجیب محفوظ مهم‌ترین آثار خود را در دهه ۱۹۶۰ نوشت، دوره‌ای که او شاهد شدیدترین تنگنا‌های سیاسی بود و از مشکلات مردم و آرزو‌های برباد رفته آنان می‌نوشت.

افتتاح این موزه، سیزده سال پس از مرگ نجیب محفوظ بود

در واقع، قاهره برای نجیب محفوظ، مثل برخی دیگر از نویسندگان مصری همچون یوسف ادریس، "مدینه فاضله" نیست. او گاهی در آثارش، زادگاهش را همچون یک "ویران‌شهر" می‌بیند.

بیرون از موزه نجیب محفوظ، یک دیوارنگاره شامل پرتره‌ای از این نویسنده با آن عینک‌های دودی معروف، بر دیواری مشرف به یک بازار نقش بسته است: کودکان با دوچرخه مشغول بازی‌اند، پیشخدمت‌های کافه‌ها در حال سرو نوشیدنی‌های گرم و سرد و زنان خانه‌دار در حال چانه‌زدن با فروشندگان؛ صحنه‌ای که گویی بر اساس یکی از رمان‌های محفوظ چیده شده است.

موزه نجیب محفوظ خارج از دیوار‌های آن نیز ادامه دارد.