"ایران"؛ فقط «تهران» نیست

سیاوش رضایی | از سال‌ها پیش برنامه‌ریزان بر ضرورت تمرکززدایی در کشور تأکید می‌کنند، این درحالی است که هر ساله بر تمرکز منابع و مصارف در پایتخت و استان تهران افزوده می‌شود. تأکید براین موضوع تا جایی پیش رفته است که بار‌ها بحث انتقال پایتخت به‌صورت جدی در دوره‌های مختلف مطرح شده است.

نخستین اقدام برای تمرکززدایی در تهران در دهه ۱۳۴۰ تجربه شد که براساس آن صنایعی که خارج از محدوده ۱۲۰ کیلومتر بودند از معافیت مالیاتی برخوردار می‌شدند.

در سال ۱۳۴۶، استقرار صنایع تولیدی در شعاع ۱۲۰ کیلومتری ممنوع شد و در سال‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۶۲، شهرک‌های صنعتی کوچک در مناطق محروم ایجاد شد. پس از انقلاب نیزنخستین بار درسال ۱۳۶۸ ایده انتقال پایتخت دوباره مطرح شد.

این ایده یک بار دیگردر سال ۱۳۹۱ توسط نمایندگان مجلس و دولت پیشنهاد شد و طی چند مصوبه قرار بود کارکنان شماری از ادارات به شهر‌های دیگر منتقل شوند. پس از شکست این طرح، نمایندگان مجلس از سال ۱۳۹۱ مسأله انتقال مرکز سیاسی و اداری از تهران را مطرح کردند؛ در دولت یازدهم بحث انتقال پایتخت با تصویب قانون «امکان‌سنجی انتقال مرکزیت سیاسی و اداری» ادامه یافت.

قانون امکان‌سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری کشور، ساماندهی و تمرکززدایی از تهران در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۴ به تصویب مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان رسید و براساس این قانون، شورای ساماندهی مرکز سیاسی و اداری کشور و تمرکززدایی از تهران تشکیل شد.

در سال ۱۳۹۶ نخستین جلسه شورای ساماندهی پس از زلزله ۲۹ آذرماه تشکیل شد؛ پس از چندین بار تشکیل جلسه شورای ساماندهی در سال ۱۳۹۷، نخستین جلسات دبیرخانه این شورا در سال ۱۳۹۸ تشکیل شد، ولی تاکنون هیچ تصمیمی برای آن گرفته نشده است.

علاوه براین، «آمایش سرزمین» به‌عنوان یک علم اقتصادی نیز بر توزیع متوازن مراکز تولید و مصرف تأکید دارد، موضوعی که تاکنون در ایران به‌صورت جدی اجرایی نشده است.

حضور حاکمیت در تهران باعث می‌شود ماهانه حداقل ۵ هزار میلیارد تومان به کارمندان حقوق داده شود و این حقوق معمولاً در تهران هزینه می‌شود و با توجه به حضور ۱۶۳ شرکت وابسته به دولت و حضور حجم عظیم کارمندان و سرمایه آن‌ها در تهران و به کارگیری سرمایه بانک‌های دولتی در شهر‌های پرجمعیتی مثل تهران که سود عظیمی عاید آن‌ها می‌شود به‌صورت غیرمستقیم، حدود ۸۰ هزار میلیارد تومان ماهانه به خاطر حضور شرکت‌ها، مؤسسات، پژوهشکده‌ها و سازمان‌های مرتبط با دولت در تهران سرمایه‌گذاری و هزینه می‌شود.

سهم بیست و نهمین استان وسیع در امکانات
استانی که در انتهای جدول مساحت درمیان استان‌های کشور قرار دارد، در صدر مصرف و برخورداری بخش‌های مختلف است. استان تهران با وسعتی بیش از ۱۳.۷ هزار کیلومتر مربع بیست و نهمین استان کشور از نظر مساحت است و کمتر از یک درصد (۰.۸۴ درصد) از مساحت کل کشور را شامل می‌شود.

استان تهران دارای ۱۶ شهرستان، ۳۳ بخش، ۴۴ شهر، ۷۱ دهستان و ۱۰۳۴ آبادی است. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵ جمعیت استان تهران برابر با ۱۳ میلیون و ۲۶۷ هزار و ۶۳۷ نفر بوده است که ۱۶.۶ درصد از کل جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد. بدین ترتیب این استان با تراکم ۹۶۹ نفر در کیلومتر مربع، متراکم‌ترین استان کشور در سال ۱۳۹۵ بوده است.

در سرشماری سال ۹۵ تعـداد ۴ میلیون و ۲۸۸ هزار و ۵۶۳ خـانوار در استان وجود داشته که از این تعداد ۹۳.۹ درصد در نقاط شهری و ۶.۱ درصد در نقاط روستایی ساکن بوده‌اند. براین اساس تهران از نظر تعداد خانوار نیز با پوشش ۱۷.۷ درصد از کل خانوار‌های کشور در رتبه نخست میان استان‌ها قرار گرفته است.

بررسی سهم استان تهران در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حکایت از توزیع نامتوازن و ناعادلانه امکانات در کشور دارد. تمرکز امکانات و جمعیت در این استان به‌صورت توأمان بخش عمده امکانات کل کشور را بلعیده است.

بدین ترتیب هر دو عامل یعنی جمعیت بالا و امکانات تحصیلی، درمانی، تمرکز ادارات دولتی و... موجب شده است تا روز به روز امکانات دراین استان متراکم شود و کارت‌های دعوت جدیدی برای ساکنان سایر استان‌ها ارسال کند. البته در سال‌های اخیر به‌دلیل افزایش شدید قیمت مسکن و همچنین مخارج رسمی و غیررسمی دراین استان بخصوص شهر تهران که خود سهم بالایی در استان دارد، روند جذب مهاجر به این استان را متوقف و گاه نزولی کرده است.

براین اساس هم‌اکنون استان تهران در بسیاری از شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رتبه نخست را در کشور دارد؛ از تولید ناخالص داخلی گرفته تا مصرف انرژی، مراکزدرمانی، دانشگاه و...

یک چهارم تولید ناخالص داخلی در تهران
استان تهران با سهم ۲۵ درصدی در تولید ناخالص داخلی کشور، رتبه نخست را در میان ۳۱ استان کشور دراختیار دارد که این رتبه هم در تولید ناخالص با نفت و هم بدون نفت تکرار شده است.

براساس اطلاعات مرکز آمار، تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۱۳۹۴، کمی بیش از ۱۲۳۰ هزار میلیارد تومان بوده است. نزدیک به یک چهارم از کل تولید کشور در استان تهران انجام شده است. پس از استان تهران، رتبه دوم تولید با نفت، در اختیار استان خوزستان با ۱۷۶ هزار میلیارد تومان تولید در سال ۹۴ است. این استان نیز بیش از ۱۴ درصد از کل تولید کشور در سال مورد بررسی را پوشش داده است.

این آمار نشان می‌دهد که دو استان تهران و خوزستان بار بسیار مهمی از تولید کشور را بر دوش دارند. طوری که ۳۸ درصد از کل تولید ایران در سال ۹۴ در دو استان تهران و خوزستان متمرکز بوده است. در انتهای این رتبه‌بندی، استان‌های ایلام، خراسان شمالی و خراسان جنوبی قرار دارند. رتبه اول تولید ناخالص داخلی بدون نفت نیز در اختیار استان تهران قرار دارد. بیش از یک چهارم تولید غیرنفتی کشور در این استان انجام شده است.

رقم تولید غیرنفتی استان تهران ۲۸۸ هزار میلیارد تومان است که اختلاف قابل توجهی با دیگر استان‌ها دارد. طوری که این رقم در استان اصفهان که در جایگاه دوم تولید غیرنفتی کشور قرار دارد، ۶۷ هزار میلیارد تومان بوده است. از آن طرف استان‌های ایلام، خراسان جنوبی و کهگیلویه و بویراحمد، کمترین سهم را در تولید غیرنفتی کشور داشته‌اند. در سرانه غیرنفتی، تقریباً رتبه‌بندی مانند سرانه تولید نفتی است. با این تفاوت که سرانه دو استان خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد، به‌دلیل نفت‌خیز بودن بدون تنزل بوده است.

سهم ۵۲ درصدی تهران از درآمد مالیات کشور
استان تهران در پرداخت مالیات نیز رتبه اول میان استان‌ها را در اختیار دارد. در حال حاضر چهار میلیون مؤدی مشاغل در نظام مالیاتی کشور وجود دارد که از این تعداد حدود یک میلیون نفر از مؤدیان مشاغل در تهران هستند.

برخوردارترین استان از بودجه
تهران دربودجه کل کشور نیز بالاترین سهم را دارد.

بزرگ‌ترین مصرف‌کننده سوخت
استان تهران همانند سایر بخش‌ها، در مصرف سوخت نیز اشتهای زیادی دارد. براسـاس آمارنامه مصرف فرآورده‌های انرژی‌زا در سال ۱۳۹۵ مجموع مصرف چهار فرآورده اسـتان تهران شـامل بنزیـن موتـور، نفـت سـفید، نفت گاز و نفت کوره ۸ میلیارد و ۵۳ میلیـون لیتـر بوده اسـت. ایـن میزان مصرف ۱۲.۳ درصد مصرف کل کشـور را شـامل می‌شود و اسـتان را در رتبه یک قـرار داده اسـت.

از مجموع مصرف چهـار فرآورده اسـتان، ۵ میلیارد و ۴۴۸ میلیـون لیترمربوط به بنزیـن است که ۱۹.۹ درصـد مصرف کل کشـور را تشکیل می‌دهد. همچنین از این رقم ۹۲ میلیـون لیتـر نفـت سـفید (۳ درصـد کل کشـور)، ۲ میلیارد و ۳۷۳ میلیـون لیتـر گازوئیل (۸.۱ درصـد کل کشـور) و ۱۱۰ میلیـون لیتـر نفت کـوره (۲.۱ درصـد کل کشـور) بـوده اسـت. براین اساس سـرانه مصـرف بنزیـن بـه ازای هـر تهرانی معـادل ۴۲۹ لیتـر بـوده کـه از ایـن جهـت اسـتان در رتبـه شش قـرار گرفتـه اسـت.

مصرف گاز؛ ۳ فاز پارس جنوبی
استان تهران بزرگ‌ترین مصرف‌کننده گاز کشور است. براساس آمار‌های ارائه شده از سوی سازمان برنامه و بودجه، سالانه بیش از ۲۸ میلیارد مترمکعب گاز در این استان مصرف می‌شود که ۱۵.۳ درصد از مصرف کل کشور را شامل می‌شود.

این میزان مصرف معادل ۱۰ استان است. دراین استان ۱.۳ میلیون انشعاب گاز وجود دارد که ۱۱.۵ درصد از کل انشعابات کشور است. همچنین تعداد مشترکان و مصرف‌کنندگان گاز نیز در این استان ۳.۱ میلیون مشترک است که سهم ۱۲.۵ درصدی از کل کشور دارد. متوسط مصرف روزانه گاز دراین استان، ۷۷ میلیون مترمکعب معادل تولید روزانه سه فاز پارس جنوبی است.

تهرانی‌ها ۶۴ درصد وام‌ها را می‌گیرند
ساکنان استان تهران ضمن اینکه بالاترین حجم سپرده‌های بانکی را دراختیار دارند، بیشترین وام را نیز دریافت می‌کنند به طوری که در هر دو بخش استان تهران در رتبه نخست کشور قرار دارد. براساس آمار بانک مرکزی، در مرداد ماه امسال مانده کل سپرده‌ها بالغ بر ۲۲۶۳ هزار میلیارد تومان شده است که بیشترین مبلغ سپرده‌ها با مانده ۱۲۲۲ هزار میلیارد تومان مربوط به استان تهران و کمترین مبلغ مربوط به استان کهگیلویه و بویراحمد معادل ۶ هزار میلیارد تومان است. بدین ترتیب استان تهران ۵۴ درصد سپرده‌های بانکی را در اختیار دارد.

همچنین مانده کل تسهیلات بالغ بر ۱۶۰۸ هزار میلیارد تومان است که بیشترین مبلغ تسهیلات با مانده ۱۰۳۰ هزار میلیارد تومان مربوط به استان تهران و کمترین مبلغ مربوط به استان کهگیلویه و بویر احمد معادل ۵.۶ هزار میلیارد تومان است. براساس این آمار، استان تهران ۶۴.۲ درصد از تسهیلات بانکی را دریافت کرده است.

بدین ترتیب سرانه هر ایرانی از تسهیلات بانکی ۱۹.۶ میلیون تومان است که این رقم برای استان تهران به ۷۹ میلیون تومان یعنی ۴ برابر کل کشور می‌رسد. آن‌طور که بانک مرکزی استدلال کرده، دلیل این اختلاف، استقرار دفاتر مرکزی بسیاری از شرکت‌ها و مؤسسات تولیدی سایر استان‌ها در تهران است که موجب افزایش سهم تهران از تسهیلات بانکی شده است.

۲۱ درصد کارکنان دولت در تهران
وضعیت کارکنان دولت در سطح استان‌های کشور از این حکایت دارد که بیشترین تعداد در تهران و کمترین در قم و ایلام فعالیت دارند.

آنگونه که سازمان اداری استخدامی گزارش داده تا پایان سال گذشته دولت حدود دو میلیون و ۲۷۷ هزار کارمند داشته است. این در حالی است که بررسی وضعیت آن‌ها در سطح کشور نشان می‌دهد که استان تهران با بیش از ۴۹۳ هزار کارمند بیشترین تعداد کارکنان دولت را دارد که این تعداد سهم ۲۱ درصدی از کل کارمندان دولت دارد. شرایط کارکنان دولت از لحاظ تحصیلات در استان‌ها حاکی از آن است که از بین ۸۱ هزار و ۶۰۰ کارمندی که مدرک دکتری دارند، تهران بیشترین تعداد را جذب کرده و تعدادشان در این استان به بیش از ۱۵ هزار نفر می‌رسد.

۴ میلیون خودروی پلاک شده در تهران
آمار نشان می‌دهد تعداد خودرو‌های پلاک شده کل کشور ۲۰ میلیون دستگاه است که یک پنجم آن معادل ۴ میلیون خودرو، تنها سهم شهر تهران است. همچنین تعداد موتورسیکلت‌هایی که در شهر تهران وجود دارد، ۳ میلیون دستگاه است و این در حالی است که وسعت کل معابر تهران ۲۹۱۱ کیلومتر است که نسبت به خودرو‌ها بسیار کمتر است یعنی تعداد خودرو‌ها ۸ برابر ظرفیت معابر است.

۱۹.۴ درصد مشترکان برق
تهران به‌عنوان پایتخت کشور سهم عمده‌ای در مصرف انرژی دارد و بخش عمده‌ای از پیش‌بینی‌هایی که در خصوص خاموشی در کشور می‌شود به خاطر مصرف بالای انرژی در تهران است.

براساس آمار‌ها هم‌اکنون تعداد مشترکان برق در استان تهران ۶.۵ میلیون مشترک است که ۴ میلیون و ۳۷۰ هزار مشترک در شهر تهران وجود دارد بدین ترتیب ۱۹.۴ درصد از کل مشترکان برق کشور در استان تهران هستند. در این بین سهم مشترکین خانگی و کسبه از مشترکان شهر تهران ۳ میلیون و ۸۸۲ هزار و ۷۶۳ اشتراک است و سایر مشترکین نیز ۲۵۴ هزار و ۴۷۷ اشتراک را شامل می‌شود.

بزرگترین تولید و مصرف‌کننده آب کشور
استان تهران در مصرف و تولید آب نیز در صدر استان‌های کشور قرار دارد. براساس آمار رسمی ۱۵.۳ هزار کیلومتر طول شبکه توزیع آب در استان تهران است که ۱۰.۱ درصد از کل کشور را به خود اختصاص می‌دهد. تعداد انشعابات آب استان نیز معادل ۱۱.۷ درصد کل کشور است.

به طوری که ۱.۸ میلیون فقره انشعاب آب در تهران وجود دارد. همچنین ۲۳.۷ درصد از آب کشور نیز در استان تهران فروخته می‌شود. براین اساس ۱.۳ میلیارد مترمکعب حجم آب فروخته شده دریکسال استان است. از سوی دیگر استان درتولید آب نیز در رتبه اول قراردارد. طبق آمار‌ها ۱.۳ میلیارد مترمکعب آب معادل ۲۳ درصد از تولید کل کشور در تهران تولید می‌شود.

تجمع واحد‌های تولیدی
در کنار مصرف کالا‌های مختلفی که استان تهران به طور معمول در صدر استان‌های کشور قرار دارد، بررسی تعداد واحد‌های تولیدی دراین استان نشان می‌دهد که تعداد زیادی از بنگاه‌ها دراین استان متمرکز شده است. برهمین اساس آمار نشان می‌دهد، سهم صنعت و معدن استان تهران در تولید ناخالص کشور بیش از ۱۷ درصد است.۱۷ هزار و ۳۵۶ واحد صنعتی دارای پروانه بهره‌برداری در استان تهران فعال است که ۲۲ هزار میلیارد تومان ارزش سرمایه‌گذاری این واحد‌ها است. از سوی دیگر نزدیک به ۷۰ درصد واحد‌های تولیدی کشور در شهرک‌های صنعتی استان تهران قرار گرفته است.

در بخش کشاورزی نیز استان تهران سهم بزرگی دارد، به طوری که در حال حاضر ۵.۷ میلیون تن محصول کشاورزی در استان تولید می‌شود. بدین ترتیب ۶ درصد محصولات کشاورزی کشور در تهران تولید می‌شود و این میزان تولید ۴.۵ برابر سهمی است که برعهده دارد.

در استان تهران تعداد ۹ هزار و ۶۲۵ واحد دامداری، ۵۲۵ واحد مرغداری، ۲ هزار و ۹۴۲ گلخانه، ۱۲۴ پرورش قارچ و ۷۵۳ زنبورداری فعال وجود دارد و به میزان ۵.۷ هزار تن انواع محصول کشاورزی به ارزش بیش از ۱۱ هزار میلیارد تومان در تهران موجود است. به‌طور متوسط سالانه حدود ۴ میلیون تن محصول کشاورزی در کل کشور تولید می‌شود که استان تهران از این میزان صادراتی به ارزش ۱۲ هزار میلیارد تومان سهم دارد.

یک پنجم طرح‌های سرمایه‌گذاری خارجی در تهران
براساس آمار سال گذشته استان تهران در جذب سرمایه‌گذاری خارجی نیز در صدر قرار داشته است. دراین سال بیشترین تعداد طرح‌های مصوب سرمایه‌گذاری خارجی در سه استان تهران، خراسان رضوی و قزوین بوده که به ترتیب ۱۸، ۱۲ و ۶ طرح برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی داشته‌اند.

بدین ترتیب بیش از یک پنجم طرح‌های مصوب سرمایه‌گذاری خارجی، مربوط به تهران است، اما اگر حجم سرمایه‌گذاری خارجی را در نظر بگیریم، تهران با حدود ۹۹ میلیون دلار، رتبه چهارم را به خود اختصاص می‌دهد.

تراکنش‌های بانکی
هم‌اکنون بالغ بر ۲۴۲ میلیون فقره کارت بانکی در کشور وجود دارد که از این تعداد بیشترین سهم با بیش از ۴۳ میلیون فقره به استان تهران تعلق دارد. همچنین رتبه نخست دستگاه‌های کارتخوان در اختیار استان تهران است. به طوری که یک میلیون و ۶۲ هزار و ۴۷۶ دستگاه در این استان فعال است.

براساس آمار آبان ماه سال‌جاری بانک مرکزی درحالی که بیش از ۱۳۶ هزار میلیارد تومان تراکنش کارتی از طریق دستگاه‌های خودپرداز در کل کشور صورت گرفته است، این رقم در استان تهران ۲۹ هزار میلیارد تومان بوده که سهم ۲۱ درصدی از کل تراکنش‌ها داشته است.

براساس این گزارش، استان‌های کردستان، ایلام، چهارمحال و بختیاری و زنجان کمترین و استان‌های تهران، آذربایجان شرقی، فارس و خراسان رضوی بیشترین تعداد مراکز و واحد دانشگاهی را دارند. براین اساس ۲۹ واحد دانشگاه دولتی، ۱۷ دانشگاه پیام نور، ۱۸۸ دانشگاه علمی کاربردی، ۴۸ دانشگاه آزاد، ۲۲ دانشگاه غیرانتفاعی و ۸ دانشگاه علمی و فنی در استان تهران قرار دارد.

تمرکز دانشجویان
زمانی که بهترین و بیشترین دانشگاه‌های کشور در تهران قرار دارد، بنابراین تعداد دانشجو‌های استان تهران نیز باید بیشترین سهم را از کل کشور داشته باشد. بر اساس آمار، از میان حدود ۴.۴ میلیون دانشجوی کل کشور، استان تهران با حدود ۸۷۳ هزار نفر بیشترین میزان دانشجو و استان ایلام با ۳۹ هزار نفر کمترین میزان دانشجو را دارد.

همچنین استان سمنان با ۱۴ هزار و ۶۸۲ نفر دارای بیشترین تعداد دانشجو در ۱۰۰ هزار نفر جمعیت و استان سیستان و بلوچستان با ۳ هزار و ۶۴۸ نفر دارای کمترین تعداد دانشجو در ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است.

۱۸ درصد بیمارستان‌ها
استان تهران با ۱۶۲ بیمارستان فعال، بیشترین تعداد بیمارستان‌های فعال بخش دولتی، خصوصی و خیریه‌ای را با سهم ۱۸ درصدی از تعداد کل بیمارستان‌های کشور دارد. ۳۰ درصد از بیمارستان‌های خیریه کل کشور و ۴۰ درصد از بیمارستان‌های خصوصی کل کشور در استان تهران واقع است.

همچنین حدود ۲۲ درصد از کل تخت‌های بیمارستانی فعال کشور در استان تهران واقع شده است. حدود ۱۹ درصد از کل تخت‌های بیمارستانی دولتی در کل کشور در استان تهران قرار دارد. سهم استان تهران از تعداد تخت‌های بیمارستانی خصوصی کل کشور حدود ۴۴ درصد و از تعداد تخت بیمارستانی خیرین ۲۲.۵ درصد است.

۷ نکته از گزارش

۱ - تهران استانی است که در انتهای جدول مساحت درمیان استان‌های کشور قرار دارد، اما این استان، در صدر مصرف و برخورداری بخش‌های مختلف قرار دارد

۲ - استان تهران با سهم ۲۵ درصدی در تولید ناخالص داخلی کشور، رتبه نخست را در میان ۳۱ استان کشور دراختیار دارد

۳ - استان اصفهان در جایگاه دوم تولید غیرنفتی کشور قرار دارد. از آن طرف استان‌های ایلام، خراسان جنوبی و کهگیلویه و بویراحمد، کمترین سهم را در تولید غیرنفتی کشور داشته‌اند

۴- ساکنان استان تهران ضمن اینکه بالاترین حجم سپرده‌های بانکی را دراختیار دارند، بیشترین وام را نیز دریافت می‌کنند به طوری که در هر دو بخش استان تهران در رتبه نخست کشور قرار دارد

۵ - وضعیت کارکنان دولت در سطح استان‌های کشور از این حکایت دارد که بیشترین تعداد در تهران و کمترین در قم و ایلام فعالیت دارند

۶ - استان‌های کردستان، ایلام، چهارمحال و بختیاری و زنجان کمترین و استان‌های تهران، آذربایجان شرقی، فارس و خراسان رضوی بیشترین تعداد مراکز و واحد دانشگاهی را دارند

۷ - بیشترین تعداد طرح‌های مصوب سرمایه‌گذاری خارجی در سه استان تهران، خراسان رضوی و قزوین بوده که به ترتیب ۱۸، ۱۲ و ۶ طرح برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی داشته‌اند

منبع: روزنامه ایران