میزان تاب‌آوری ما در برابر زلزله کم شده یا زیاد؟

مهدی زارع | حدود دومیلیون و دویست هزار انسان از ابتدای سده بیستم تا سال ۲۰۲۰ در زمین‌لرزه‌های مختلف در دنیا کشته شده‌اند. حدود ۱۲۰ هزار نفر از این تلفات مربوط به آمار تلفات زلزله‌ها در این یکصد و بیست سال در ایران است. در جهان، سالانه حدود ۱۳۰۰۰ زلزله با بزرگای بین ۴ تا ۴.۹، ۱۳۰۰ زلزله با بزرگای بین ۵ تا ۵.۹، ۱۳۰ زلزله با بزرگای ۶ تا ۶.۹، حدود ۱۰ زلزله با بزرگای بین ۷ تا ۷.۹، حدود یک زلزله با بزرگای ۸ تا ۸.۹ و هر ۱۰ سال یک زلزله با بزرگای بین ۹ تا ۹.۵ به وقوع می‌پیوندد.

بزرگ‌ترین زلزله ثبت شده در تاریخ در ۱۹۶۰ -۴ خرداد ۱۳۳۹ شمسی- در ساحل والدیویا شیلی بوده است. در ایران ما در هر سال حدود ۲۵۰ زلزله با بزرگای ۴ تا ۴.۹، ۲۵ زلزله با بزرگای ۵ تا ۵.۹، ۲ زلزله با بزرگای ۶ تا ۶.۹ و هر ۱۰ سال حدود دو زلزله با بزرگای ۷ تا ۷.۹ رخ می‌دهد.

زلزله‌های بزرگ‌تر از حد بزرگای ۸ در داخل فلات ایران به ندرت و در هر قرن حدود یک تا دو رخداد امکان وقوع دارند که عمدتا در مرز فرورانش مکران در جنوب شرق فلات ایران و در دریای عمان انتظار چنین زمین‌لرزه‌هایی (با بزرگای بیش از ۸) وجود دارد.

همه جای ایران به یک میزان لرزه‌خیز نیست. مناطق خطرناک از نظر رخداد زمین‌لرزه در پیرامون گسل‌های فعال ایران هستند. این گسل‌ها بیشتر در نواحی مرز بین کوه‌ها و دشت‌های ایران قرار گرفته‌اند. در راستا و مرز‌های ساختار در نواحی البرز، زاگرس، کپه‌داغ، ایران مرکزی، حاشیه‌های کویر مرکزی ایران، آذربایجان، لوت و مکران مهم‌ترین گسل‌های فعال ایران را می‌توان مشاهده کرد.

آن گسل‌هایی که بتوان آن‌ها را به عنوان گسل‌های لرزه‌زا یا گسل لرزه زمین ساختی با حداقل یک فعالیت لرزه‌ای در حدود ۱۰ هزار سال گذشته شناسایی کرد که به آن‌ها گسل‌های فعال لرزه‌زا، «عهد حاضر» یا «هولوسن» هم می‌گویند و از نظر کارشناسی مهم‌ترند.

اگر روی چنین گسل‌هایی شناخت دقیقی از دوره بازگشت رخداد زلزله‌های مهم با بزرگی بیش از ۶ وجود داشته باشد و به‌ویژه از آخرین رخداد زمین‌لرزه مهم مدت قابل ملاحظه‌ای هم گذشته باشد، در آن صورت می‌توانیم گسل مزبور را به عنوان خطرناک‌ترین گسل‌های ایران در نظر بگیریم.

به‌ویژه وقتی چنین وضعی در نزدیکی شهر‌های پرجمعیتی مانند تهران، کرج، تبریز و مشهد برقرار باشد. سامانه گسلی زاگرس از مرز ایران و عراق یعنی از مریوان آغاز می‌شود، تا شمال بندرعباس به طول مجموعا ۱۰۰۰ کیلومتر کشیده شده است. این سامانه گسلی طویل‌ترین سامانه گسلی ایران است.

بر اساس بررسی‌های انجام شده، سامانه‌های گسلی طولانی از چندین قطعه تشکیل‌شده‌اند که هر یک دارای طول‌های مختلف مانند ۶۰، ۷۰ یا ۱۰۰ کیلومتر است. این قطعات در کنار و در امتداد هم، کل روند هزار کیلومتری این سامانه گسلی را شکل می‌دهند و هر یک فعالیت و توان لرزه‌زدایی متفاوتی دارند.

گسل مکران از جمله گسل‌های طویل در ساحل دریای عمان در جنوب شرق ایران و تنها گسلی است که، چون در لبه فرورانش پوسته اقیانوسی به زیر پوسته قاره‌ای قرار دارد، زلزله‌هایی با بزرگای بیشتر از ۸ در آن رخ می‌دهد، ضمن آنکه احتمال وقوع زلزله‌ای با بزرگای ۹ نیز در آن در صورتی که کل طول گسل مکران بیش از جاسک تا کراچی - در یک رویداد گسسته شود (در بدترین سناریوی ممکن) وجود دارد. گسل مکران در ۷ آذر ۱۳۲۴ (۲۸ نوامبر ۱۹۴۵) زلزله‌ای با بزرگای ۸.۲ را تجربه کرده است.

سامانه گسلی قطر- کازرون به عنوان یک سامانه گسلی مهم ایران این گسل دارای چند قطعه است که از جمله می‌توان به قطعات گسل «برازجان»، «کنار تخته»، «کازرون» و گسل «دنا» اشاره کرد. زمین‌شناسان معتقد هستند که این گسل تغییراتی در کف خلیج‌فارس ایجاد کرده است؛ ولی اطلاعات زیادی درباره تغییر شکلی که این سامانه گسلی در کف خلیج‌فارس ایجاد کرده، موجود نیست و تنها از نظر فیزیکی و شکلی در تصویر‌های ماهواره‌ای و بعضی برداشت‌های ژئوفیزیکی و همچنین ریخت‌شناختی می‌توان این سامانه را تا شبه جزیره قطر دنبال کرد. لرزه‌خیز‌ترین ناحیه ایران (که بیشترین آمار رخداد زلزله‌ها به آن مربوط است) منطقه زاگرس است.

در این ناحیه بیشترین میزان تغییر شکل در پوسته ایران رخ می‌دهد، ولی فقط حدود ۳ درصد از تغییر کل به صورت لرزه‌ای و الباقی به صورت بی‌لرزه (تغییر شکل به صورت خزش و خمش) اتفاق می‌افتد. مناطق لرزه‌خیز دیگر مهم ایران ناحیه البرز و کپه‌داغ در شمال-شمال‌شرقی ایران است که حدود ۳۰ درصد از تغییر شکل در آن به صورت لرزه‌ای و حدود ۷۰ درصد به صورت بدون لرزه رخ می‌دهد.

همچنین منطقه ایران مرکزی، آذربایجان و لوت ناحیه دیگر لرزه‌خیز ایران است که حدود ۱۰ درصد از تغییر شکل در آن به صورت لرزه‌ای و ۹۰ درصد بدون لرزه است. در ایران نواحی کمتر لرزه‌خیز - به دلیل میزان کمتر تغییر شکل در پوسته هم وجود دارند که می‌توان به دشت خوزستان و نوار سنندج-سیرجان اشاره کرد.

به رغم اینکه به لحاظ آماری ۲ درصد از زلزله‌های دنیا در ایران رخ می‌دهد، ولی از سده بیستم حدود ۶ درصد از تلفات زمین‌لرزه‌ها به زلزله‌های ایران مربوط بوده است. این نشان می‌دهد که آسیب‌پذیری ایران در مقابل خطر زمین‌لرزه بسیار بالاست.

از سوی دیگر توسعه نامتوازن در ۲۰۰ سال اخیر آسیب‌پذیری ما در مقابل خطر زمین‌لرزه را بیشتر کرده است که اگر یک ابرشهرمسکونی (شامل چندین شهر که به فاصله نزدیک از هم واقعند) از هشتگرد در غرب کرج تا رودهن در شرق تهران را به عنوان محل تمرکز عمده جمعیت در استان‌های تهران و البرز در نظر گرفته شود، در ابتدای سال ۱۳۹۹، برآورد می‌شود که حدود ۱۷.۵ میلیون نفر (حدود ۲۱ درصد از کل جمعیت کشور) در این محدوده -در منطقه‌ای با ریسک بالا از نظر خطر زلزله -زندگی می‌کنند.

از سوی دیگر اگر به همین محدوده کلانشهر کرج-تهران توجه کنیم، جمعیت ساکن در این کلانشهر از ۱۳۳۵ (حدود ۱.۵ میلیون نفر) تا ابتدای سال ۹۹، بیش از ۱۰ برابر شده است! در حالی که جمعیت ایران در این فاصله زمانی از حدود ۱۸ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر به حدود ۸۳ میلیون نفر رسیده است (حدودا چهارونیم برابر شده است).

جمعیت محدوده تهران و کرج نیز از ابتدای انقلاب اسلامی ۵۷ (حدود ۵ میلیون نفر) تا امروز در سال ۱۳۹۹ حدودا سه‌برابر افزایش یافته است! (در حالی که جمعیت کشور در همین فاصله از حدود ۳۶ میلیون به حدود ۸۳ میلیون نفر رسیده است (حدودا کمی بیش از دوبرابر شده است).

این آمار به خوبی نشان می‌دهد که از حدود ۲۰ سال قبل از انقلاب تاکنون طی ۶۰ سال تمرکزی شدید جمعیت در محدوده تهران رخ داده است (توسعه‌ای به شدت تمرکزگرا) که البته با توجه به خطر قابل انتظار زمین‌لرزه در محدوده تهران کاری بسیار خطرناک است. بدین ترتیب در این ۶۰ سال تاب‌آوری ما در برابر خطر زلزله کم و آسیب‌پذیری‌مان بیشتر شده است.