خسرو شکیبایی؛ خسروی سینمای ایران

خسرو شکیبایی که به «خسرو سینمای ایران» نیز شهرت دارد از جمله محبوب‌ترین بازیگران سینما و تلویزیون ایران به شمار می‌رود که با نقش آفرینی‌های احساسی و موثر خود آثار تلویزیونی زیادی از جمله روزی روزگاری و خانه سبز و فیلم‌های سینمایی هامون، ترن، شکار و ... را در یاد‌ها ماندگار کرده است.

مصاحبه برای من کاری است بس مشکل. نخستین بار که رفتم روی سن تئاتر، دلشوره عجیبی داشتم و این دلشوره و تردید هیچگاه از یادم نمی‌رود، چون همین‌طور در من تکرار می‌شود و همیشه این نگرانی در من بوده، اما دلشوره‌ای که الان دارم عمیق‌تر است؛ منتهی فرقش در این است که در آن موقع که روی صحنه می‌رفتم می‌دانستم چه می‌خواهم بگویم و چه می‌خواهم انجام دهم، اما الان نمی‌دانم چه باید بگویم و اصلا نمی‌دانم که من برای چه دارم مصاحبه می‌کنم، چون تصور من این است که همیشه آدم‌هایی که از نظر سنی تجربیاتی دارند و یا خیلی جوان هستند و مطالعات وسیعی در مورد تئوری‌های هنری دارند حرف‌هایی برای گفتن و استفاده دیگران دارند.

مثل آدم‌های بزرگی که الان ما در مملکت خود داریم که مصاحبه اساس کار آن‌هاست. من دوست دارم به جای آنکه حرفش را بزنم بیشتر کار بکنم. وقتی که در فیلم یا نمایشنامه‌ای بازی می‌کنم چه در مقابل بازیگر مقابل و چه برای کارگردان هیچ‌وقت توضیحی نمی‌دهم و عمل می‌کنم. این است که مصاحبه برای من مثل راه رفتن روی لبه تیغ است و همیشه می‌ترسم که پایم ببرد و یا پرت شوم. (۱)

این‌ها بخشی از گفت و گوی خسروشکیبایی در اواخر دهه ۷۰ خورشیدی است که تواضع، پشتکار و عشق به صحنه نمایش در آن موج می‌زند. شکیبایی خیلی کم مصاحبه می‌کرد و به زعم خود حرفش را در روی صحنه تئاتر و دوربین سینما و تلویزیون با مخاطبش ابراز می‌کرد.

در زندگی نامه شخصی خسرو شکیبایی بازیگر و صدا پیشه محبوب و مردمی این گونه آمده است که ۱و متولد هفتم فروردین ۱۳۲۳ خورشیدی در خیابان مولوی تهران است. پدرش «احمد شکیبایی» سرگرد ارتش بود.

زمانی که خسرو فقط ۱۴ سال داشت، پدرش را بر اثر بیماری سرطان از دست داد. مادرش «فریده خاتمی» نام داشت. نام شناسنامه‌ای او «خسرو» بود، اما خانواده و اقوام، او را با نام «محمود» مخاطب قرار می‌دادند.

شکیبایی مدتی در کار‌هایی از قبیل: کانال سازی، آسانسورسازی و خیاطی فعالیت می‌کرد. او تحصیلات آکادمیک خود را در دانشکده هنر‌های زیبای دانشگاه تهران در رشته بازیگری پشت سر گذاشت. (۲)

برترین نقش‌های تلویزیونی شکیبایی
شکیبایی نخستین بازیگری بود که نقش آیت الله مدرس را در تلویزیون بازی کرد. هوشنگ توکلی، این تئاتر تلویزیونی را در ۱۳۶۶ خورشیدی ساخت و در اقدامی عجیب از خسرو شکیبایی دعوت به همکاری کرد. قدرت بیان این بازیگر و نزدیک شدن او به این چهره تاریخی، تصویری ماندگار از او به یادگار گذاشت.

یکی از مسایلی که باعث شد، بازی شکیبایی در این نقش بیشتر به چشم بیاید، مونولوگ طولانی و معروف مدرس با بازی او در مجلس بود. شکیبایی درباره این نقش گفته بود که برای رفتن در قالب آیت الله مدرس از هیچ کس الگو نگرفته و فقط با تمرین به این شخصیت رسیده.

احمد طالبی نژاد منتقد سینما درباره مدرس و نقش آفرینی خسرو شکیبایی در آن گفته است: همه بر این باورند که هامون بهترین نقش شکیبایی است من هم با آن‌ها موافق هستم. اما به نظر من شاهکار او نقش مدرس در سریال تلویزیونی مدرس است.

او در این کار یک سکانس ۲۰ دقیقه‌ای به صورت یک تیک، مونولوگی طولانی را که پر است از اصطلاحات عربی و سخت، بیان می‌کند. در کنار آن بازی‌هایی که با عبا، عمامه و دست هایش می‌کند هم این سکانس را بینظیر کرده است. (۳)

خسرو شکیبایی پس از تجربه بازی موفق در مجموعه تلویزیونی «مدرس»، دوباره به تلویزیون آمد و در «روزی روزگاری» بازی کرد. امرالله احمدجو کارگردان و نویسنده این مجموعه پرطرفدار تلویزیونی این نقش را برای جمشید هاشم پور نوشته بود و حتی فیلمنامه را هم در اختیار او گذاشته بود، اما در نهایت امکان همکاری فراهم نشد و به او پیشنهاد داده اند به خاطر بازی درجه یک شکیبایی در «هامون» از او دعوت به همکاری کند.

احمدجو جایی تعریف کرده که «خسرو ۲ ماه طول کشید تا جلوی دوربین بیاید. در تمام این مدت او با گریم سر صحنه می‌آمد و تماشاچی بود. مدام فیلمنامه دستش بود و مدام می‌خواند، تا جایی که اشرافش از من بر فیلمنامه بیشتر بود.»

بدون شک، برجسته‌ترین نقش آفرینی فراموش نشدنی خسرو شکیبایی در تلویزیون، نقش «رضا» در مجموعه تلویزیونی «خانه سبز» بوده است. این نقش نقطه عطف جدیدی در کارنامه بازیگری شکیبایی به شمار می‌رفت و باعث شد بعد از «هامون» یکبار دیگر با رفتار و احساسات و بغض‌ها و دیالوگ‌های ارزشمندش در ذهن مخاطبان ماندگار شود و برای همیشه در خاطرات آن‌ها بماند.

بیژن بیرنگ یکی از سازندگان مجموعه تلویزیونی پرطرفدار خانه سبز در مصاحبه‌ای گفته بود: وقتی خسرو شکیبایی به سریال «خانه سبز» آمد، یک سوپر استار معروف بود. وقتی بازی می‌کرد دست و پای ما می‌لرزید که آقای شکیبایی در سریال ما بازی می‌کند. او واقعا به کار، جملات، مفاهیم، بازی و کارگردانی معتقد بود.

درست است که «خانه سبز» الان بعد از گذشت سال‌ها تا حدودی شعاری به نظر می‌رسد و شاید دلچسب مخاطبان نسل جدید نباشد، اما با این حال هنوز هم قدرت و جذابیت سریال مدیون بازی شکیبایی و احساسات عمیق و واقعی اوست که در کل سریال جریان دارد.

برترین نقش‌های سینمایی شکیبایی
بیشتر نویسندگان و منتقدان سینمایی بر این باورند که بهترین نقش آفرینی خسرو شکیبایی در سینما فیلم «هامون» ساخته داریوش مهرجویی بوده است. دلیل برجسته شدن این نقش در کارنامه خسرو شکیبایی، ترکیب محتوای خوب، فیلمنامه خوب و کارگردانی خوب در کنار بازی خوب شکیبایی است.

شخصیت حمید هامون یک مزه و تم جدید وارد فضای سینمای ایران کرد. در حقیقت شرایط این فیلم دست به دست هم داد تا خسرو شکیبایی بهترین نقشش را از خود به جای بگذارد. هامون برای همه سینماگران به اصطلاح کالت شد و به عنوان منبع به آن رجوع می‌شود.

در آن دوران، حمید هامون از شمایل یک نسل فراتر بود. این کاراکتر تبدیل به یک قهرمان برای آن نسل شد. روشنفکری که در عین حال گرفتاری‌های معمولی زندگی را هم دارد.

خسرو شکیبایی در فیلم سینمایی هامون
فیلم سینمایی کاغذ بی خط محصول ۱۳۸۰ خورشیدی و ساخته ناصر تقوایی از دیگر نقش آفرینی‌های درخشان شکیبایی محسوب می‌شود. فیلم با صحنه‌ای از یک اتاق نشیمن خالی در حدود ۲ دقیقه مانده به ۷ صبح آغاز می‌شود و با صحنه همان اتاق خالی در حدود ۲ دقیقه گذشته از ساعت ۷ صبح به پایان می‌رسد.

جهانگیر، رویا و ۲ فرزندشان شنگول و منگول، اعضای خانواده‌ای چهارنفره هستند که زندگی‌ای معمولی را سپری می‌کنند. اما در این بین، رویا موقعیتی متفاوت دارد از این جهت که دائم در حال خیال‌بافی و داستان‌سرایی است. جهانگیر با مشاهده علاقه زیاد همسرش به داستان‌پردازی، به او پیشنهاد می‌دهد که به آموزشگاه داستان‌نویسی برود...

خسرو شکیبایی در ۲۸ تیر ۱۳۸۷ خورشیدی در ۶۴ سالگی در اثر بیماری عارضه قلبی در بیمارستان پارسیان تهران درگذشت و در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد. او مدت‌ها از عارضه دیابت رنج می‌برد.

پس از درگذشت خسرو شکیبایی، رییسجمهوری دولت اصلاحات، غلامعلی حداد عادل رییس وقت کمیسیون فرهنگی مجلس و عزت‌الله ضرغامی رییس سابق سازمان صدا و سیما پیام تسلیت صادر کردند و همچنین وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت در مراسم تشییع پیکر «خسرو شکیبایی» در پیام تسلیتی اعلام داشت: جامعه ما تصویر روشنی از شکیبایی در ذهن دارد.

هنرمندی که کارهایش در ذهن ملت است. هنرمندان ۲ دسته‌اند، عده‌ای که از هنر امتیاز می‌گیرند و عده‌ای که به هنر امتیاز و اعتبار می‌دهند و شکیبایی از دسته دوم بود. روحش شاد و راهش پر رهرو باد.

منبع:

۱. گفت و گوی خسرو شکیبایی با «گزارش فیلم» در اواخر ۱۳۷۰ خورشیدی.
۲. «برای سالروز تولد خسرو شکیبایی، اگر بود ۷۱ ساله می‌شد»؛ ۶ فروردین ۱۳۹۶، مثلث آنلاین
۳. نقد فیلم سینمایی هامون نوشته احمد طالبی نژاد