وصف اولیویه از کاروانسراهای ایران

سفرنامه موسیو اولیویه یكی از ارزشمندترین متون تاریخ ایران در مقطع حساس تغییر سلطنت آغامحمد خان قاجار به فتحعلی شاه است. اصل آن به زبان فرانسه و در 6 جلد است. جلد سوم این اثر مربوط به ایران است كه به وسیله محمد طاهر میرزا، پسر اسكندر میرزای ولیعهد به فارسی ترجمه شده است.

اهمیت این سفرنامه به حدی است كه بلافاصله پس از بازگشت اولیویه از ایران و سفر وی به نواحی شرقی (عثمانی و مصر) به زبان آلمانی هم ترجمه شده و در اتریش به چاپ رسیده است.

در اینجا وصف او از دهی در راه کرمانشاه - همدان و کاروانسرای بیستون را می‌خوانید:

سابق بر این، در این محل دهی بوده است. چنانچه «پیترو دلاواله» و «اوتر» و سایر سیاحان ذكر كرده‌اند و اكنون چنان خراب شده كه به‌زحمت دیگر آثاری در آن توان یافت. كاروانسرایی در جهت غربی آن بنا شده كه به فاصله سیصد یا چهار صد قدم در نبش رودخانه واقع است. این كاروانسرا بسیار وسیع و یكی از كاروانسراهای خوب مملكت ایران بود.

این قسم از ابنیه، بعد از مساجد جامع و عمارات دولتی از بهترین ابنیه‌های این مملكت است كه ما دیدیم. از این ابنیه در سر تمامی راه‌ها و شهرها ساخته‌اند. این قسم ابنیه در ایران، تنها محلی است كه مسافران می‌توانند در آنجا اقامت كنند. عدد آنها در شهرها متناسب است با وسعت دایره تجارت و كثرت و قلت امتعه تجارتی در تمامی راه‌هایی كه تردد قوافل در آنها [انجام] می‌شود.

به فاصله هفت یا هشت فرسخ یكی از آنها را ساخته‌اند و اهتمام كرده‌اند كه در جوار نهری و آبی باشد. [چون در این محل‌ها وسایل پذیرایی] از هیچ قبیل یافت نمی‌شود، شخص مسافر مجبور است كه به همراه خود فرش و رختخواب و ادوات طبخ و ... بردارد. اما به قیمت، كاه و جو برای دواب و لبنیات و میوه و برنج و گوشت بهر خود [می] توان خرید.

تمامی كاروانسراهای اینجا به یك صورت و شكل ساخته شده و كلا مربع‌الشكل در دور محلی وسیع با حجراتی زیاد بنا شده‌اند كه خارج شهرها، یك طبقه‌ای باشند. لیكن در شهر، بعضی از آنها صاحب حجرات فوقانی نیز هستند. مدخل این مكان دری بزرگ و محكم است. مستحفظ این در، شخصی است كه اگر سرقتی در اموال مسافران اتفاق افتد، مسوول باشد. اطاقی كه مجانا به مسافران می‌دهند، عبارت از اطاقی است كه قریب به پانزده قدم مربع وسعت دارد.

به این اطاق كه داخل می‌شوند از صفه كه هفت یا هشت قدم عرض، و چهار قدم ارتفاع دارد، پله می‌خورد. خود ایشان نیز اگر فصل و هوا مقتضی باشد، در زمین بیرونی نشسته و در آنجا می‌خوابند. اگر بخواهند و [دوست داشته باشند]، در بام حجرات نیز می‌توان خفت. در فصل زمستان مسافران، طویله را بر اطاق ترجیح داده، در آنجا منزل كنند. به علت اینكه طویله گرم‌تر از اطاق بوده و در نزد دواب و باركشان خود باشند و مراقبت احوال آنها را بهتر توانند كرد، زیرا سرما مانع است از اینكه آنها را در بیرون ببندند.

این فقره هشت یا 9 ماه از سال اجرا شود. در درون طویله، در طول جدار، صفه‌ای به عرض پنج شش قدم، برای مسافران ساخته‌اند كه در اینجا منزل كرده و مال‌های خود را در مقابل خویش می‌بندند.

مكاریان [چارواداران] و عمله‌های آنها هیچ‌گاه در اطاق منزل نكنند و همواره در پهلوی دواب و چهارپایان و بارهای خود باشند. در فصل گرما مسافران و قوافل عادتا به كاروانسرا فرود می‌آیند، و هم در صحرا اردو كنند، مگر از دزد ایمنی نداشته باشند. كرایه منزل در كاروانسراهای عرض راه، مطلقا نمی‌گیرند، [اما] مبلغ قلیلی در كاروانسراهای واقع در شهرهای بزرگ به جهت گذاشتن بار وامتعه تجارتی مطالبه كنند.

كاروانسراها هرقدر بزرگ باشد، بیشتر از پنجاه اطاق نشیمن ندارد. چون هر كاروان اگر با هم برسند، مجبور شوند كه چند نفری در یك اطاق منزل كنند یا در صفه و طویله مقام نمایند یا به بام بالا روند. در طویله و صحن كاروانسرا، دویست مال و بیشتر توانندجای داد.

اگر علاوه بر گنجایش محل باشد، ناچار در صحرا منزل كنند و به بام بالا روند. به واسطه كاروانسراها، سفر در تمام مشرق زمین به ارزانی دست دهد و مسافران را مخارج زیاد نشود. به علت اینكه غیر از كرایه حمل‌ونقل، تفاوتی در خرج برای حاضر و مسافر نباشد، خرجی كه در حضر كنند، در سفر هم به همان نحو خرج نمایند.

تجاری كه سفر تجارتی كنند، همچنان زوار مشاهد مقدسه و حجاج و غیره‌اند و هرگز بیشتر از آنچه در خانه خود برای نفس خویش، اسب و مالی كه دارند خرج می‌نمایند، در سفر علاوه نكنند. طایفه ارامنه كه بیشتر از دیگران مسافرت كنند، خست و امساك را به درجه‌ای رسانیده‌اند كه پانصد یا ششصد فرسخ بیشتر سفر كنند، و غیر از نان خالی چیز دیگر نخورند.

گاهی نان را با بعضی سبزی‌های [ادویه‌های] خشك كه از خانه به همراه آورده‌اند ساییده و صرف كنند. گاهی میوه‌ای كه در آن فصل باشد، بخرند و قدر قلیلی پنیر یا ماست بگیرند. اگر در شهری توقف كنند، شود كه برنج و گوشت نیز مصرف باشد.

كرایه حمل امتعه تجارتی نیز بسیار ارزان باشد. به علت اینكه چهارپایان را چندان خرج نبود، زیرا غالب اوقات در صحراها، علف به مفت چرند و در كاروانسراها كاه و جو به قیمت نازل خورند. چنانچه سابق گفته شد، این قسم مخارج مسافرت سبب حمل‌ونقل امتعه تجارتی در مسافات بعیده شده است. مثلا از تبت و هندوستان و اسلامبول از راه خشكی متاع آورند، بدون آنكه در قیمت و فروش تفاوتی فاحش پدید آید. این مطلب را به سهولت و در میان ملل مختلف توان كرد.

اگر دقت شود با وجود گمركخانه‌های زیادی كه در عرض راه نهاده‌اند و تفاوت قیمتی كه از چندین دست گذشتن، بر امتعه وارد می‌آید، باز در اسلامبول، اجناس و امتعه‌ای كه از راه خشكی به آنجا رسیده است، ارزان‌تر از امتعه‌ای است كه از راه دریا آورده شده و به لندن و آمستردام برند.

سفرنامه اولیویه: تاریخ اجتماعی - اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجار/ ترجمه محمدطاهر میرزا؛ تصحیح و حواشی غلامرضا ورهرام، مشخصات نشر: تهران: اطلاعات، ۱۳۷۱.