دریاچه‌ای که بیابان شد و حالا دارد «بالا می‌آید»
زمینِ زیر دریاچه خشک‌شدۀ آرال در قزاقستان و ازبکستان در حال بالا آمدن است و این روند تا چندین دهه آینده نیز ادامه خواهد داشت. اکنون دانشمندان توضیحی برای این پدیده پیدا کردند که به خشک شدن این دریاچه مربوط می‌شود.
فرادید| طبق پژوهشی جدید، دریاچه خشک‌شده آرال در آسیای مرکزی به‌تدریج در حال بالا آمدن است، چراکه گوشته زمین زیر آن در حال برآمدگی است.
به گزارش فرادید، دانشمندان می‌گویند این بالا آمدن ناشی از فاجعه زیست‌محیطی «چرنوبیل خاموش» است که در دهه ۱۹۶۰ منطقه را درگیر کرد؛ زمانی که انسان‌ها دو رودخانه‌ای را که به دریاچه آرال می‌ریختند برای آبیاری منحرف کردند. دریاچه آرال که زمانی چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود، سپس با خشکسالی شدیدی مواجه شد که موجب شد مقدار زیادی از آب آن تبخیر شود و در نهایت در سال ۱۹۸۶ به دو دریاچه جداگانه تقسیم شود.
طی ۸۰ سال گذشته، دریاچه آرال حدود ۱.۱ میلیارد تُن از آب خود را از دست داده است. این میزان از دست‌رفت آب، معادل جرم ۱۵۰ هرم بزرگ جیزه در مصر است. اثر این کاهش حجم به قدری شدید بود که موجب شده پوسته زمین اندکی به سمت بالا بازگردد؛ همچون فنری فشرده‌شده که رها شده باشد.
سایمون لمب، دانشیار زمین‌شناسی دانشگاه ویکتوریا می‌گوید:
«چون وزن آب دریاچه موجب فرورفتن سنگ‌های زیرین شده بود، پیش‌بینی می‌شد این سنگ‌ها با کاهش وزن اندکی بالا بیایند. اما پژوهش جدید نشان می‌دهد این بالا آمدن زمین، دهه‌ها پس از تبخیر آب همچنان ادامه دارد. افزون بر این، یک برآمدگی قابل‌اندازه‌گیری فراتر از خط ساحلی پیشین دریاچه به وجود آمده است.»
دانشمندان این برآمدگی را با استفاده از فناوری تصویربرداری ماهواره‌ای موسوم به رادار روزنه ترکیبی تداخل‌سنجی (InSAR) تشخیص دادند. این فناوری قادر به اندازه‌گیری تغییرات بسیار اندک در سطح زمین است، از جمله تغییراتی که در اثر برآمدگی یا فرورفتگی به وجود می‌آید. پژوهشگران می‌گویند شرایط خشک و بیابانی بخش آرال که در مرز بین ازبکستان و قزاقستان قرار دارد، ثبت چنین حرکات کوچکی را آسان‌تر می‌کند.
اندازه‌گیری‌های InSAR بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ نشان داد که زمین در شعاعی ۵۰۰ کیلومتری از مرکز دریاچه آرال در حال برآمدگی است. مقایسه سال‌به‌سال داده‌ها نشان داد که ارتفاع این برآمدگی سالانه حدود ۷ میلی‌متر افزایش داشته است.
دانشمندان می‌گویند گمان می‌رود این پدیده به واکنش گوشته زمین به تبخیر دریاچه آرال مربوط باشد. گوشته زمین از سنگ‌هایی چسبناک تشکیل شده که می‌توانند جریان پیدا کنند تا موادی را جایگزین کنند که در اثر وزن سنگ‌ها یا آب سطح زمین جابجا شده‌اند. لمب می‌گوید برای نمونه، در حال حاضر سنگ‌های گوشته در حال حرکت به سوی اسکاندیناوی هستند تا موادی را جایگزین کنند که در اثر فشار یخچال‌های عظیم در دوران یخبندان جابجا شده‌اند.
لمب می‌افزاید: «هرچند دریاچه آرال هیچ‌گاه بسیار عمیق نبوده، اما به‌اندازه‌ای وسیع بوده که وزن آن تا اعماق ده‌ها یا حتی صدها کیلومتری زمین حس شود. این نکته به این دلیل‌ست که لایه بیرونی و سخت زمین نمی‌تواند وزن یک توده آب بسیار وسیع را بدون اندکی فرورفتگی به درون لایه‌های داغ‌تر و نرم‌تر زیرین تحمل کند.»
مطالعه جدید نشان می‌دهد که بالا آمدن زمین در منطقه آرال بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ در مجموع به ۴۰ میلی‌متر رسیده و این روند برای چندین دهه آینده نیز ادامه خواهد داشت. پژوهشگران نوشتند: «این برآمدگی، توان بالقوه فعالیت‌های انسانی در اثرگذاری بر دینامیک درونی زمین را نشان می‌دهد.»
امروزه در محل دریاچه آرال، بیابانی به جا مانده که کشتی‌های زنگ‌زده و رهاشده آن را لکه‌دار کرده‌اند.
لمب می‌نویسد: «دریاچه آرال اکنون تنها سایه‌ای از گذشته خود است.»
سطح آب دریاچه تا سال ۲۰۰۷ به قدری کاهش یافت که یکی از دو بخش تشکیل‌شده در سال ۱۹۸۶، بار دیگر به دو بخش تقسیم شد. سال ۲۰۲۰، یکی از این سه حوضچه باقی‌مانده نیز به طور کامل ناپدید شد.
به گفته نویسندگان این مطالعه، خشک شدن دریاچه آرال پیامدهای شدیدی برای منطقه داشته که از جمله آن‌ها می‌توان به افزایش بیابان‌زایی و خشکسالی اشاره کرد. این فاجعه زیست‌محیطی در سال ۲۰۱۴ به دلیل اثرات گسترده زیست‌محیطی و اقتصادی آن، لقب «چرنوبیل خاموش» را گرفت.
مترجم: زهرا ذوالقدر
