آیا این «کامپیوتر 2 هزارساله» واقعا کار می‌کرده است؟
مورخان باور دارند این دستگاه ۲ هزارساله (Antikythera Mechanism) برای پیش‌بینی موقعیت اجرام آسمانی به کار می‌رفته، اما یک شبیه‌سازی دیجیتال جدید نشان داده که احتمالاً چرخ‌دنده‌های آن دچار اختلال می‌شدند و خوب کار نمیکردند.
فرادید| بیش از یک قرن پیش، گروهی از غواصان شکارچی اسفنج بقایای یک کشتی غرق‌شده را نزدیک جزیره یونانی آنتی‌کیترا (Antikythera) کشف کردند. در نهایت روشن شد این کشف مربوط به بقایای یک کشتی باری میشود که به حدود ۲ هزار سال پیش تعلق دارد و گنجینه‌ای از آثار باستانی را در خود جای داده است.
به گزارش فرادید، در جریان کاوش‌ها سکه، جواهرات، ظروف شیشه‌ای، مجسمه‌ای ۲.۱۳ متری از هرکول و سه اسب مرمرین در اندازه واقعی کشف شدند. اما مشهورترین یافته، وسیله‌ای سبزرنگ و مرموز به نام سازوکار آنتی‌کیترا (Antikythera Mechanism) بود.
این شیء آسیب‌دیده که آن را به دلیل طراحی پیچیده و چرخ‌دنده‌های عجیبش «نخستین کامپیوتر جهان» نامیدند، در گذشته جعبه‌ای برنزی به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی‌متر بوده که شامل مجموعه‌ای از چرخ‌دنده‌های درهم‌تنیده میشده است. تنها یک‌سوم این دستگاه باقی مانده و در حال حاضر ۸۲ قطعه زنگ‌زده، از جمله ۳۰ چرخ‌دنده آن موجود است.
کارشناسان باور دارند این چرخ‌دنده‌ها برای پیش‌بینی موقعیت خورشید، ماه و برخی سیارات، همچنین خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی به کار می‌رفته‌اند. جو مارچانت، نویسنده‌ی کتاب «رمزگشایی آسمان‌ها: حل راز نخستین رایانه جهان» (۲۰۰۸) در مصاحبه‌ای با مجله اسمیتسونیان در سال ۲۰۲۳ گفت:
«در این دستگاه، تقویم، صفحه‌ای برای پیش‌بینی کسوف و کتیبه‌هایی حاوی اطلاعاتی درباره‌ی وضعیت ستارگان وجود دارد. صفحه‌ها و نشانگرها همه‌چیز را درباره‌ی وضعیت و کارکرد کیهان می‌گویند.»
اما حالا، پژوهشی از سوی دو مهندس به نام‌های استبان زیگتی و گوستاوو آرناس در آرژانتین، نشان می‌دهد که سازوکار آنتی‌کیترا احتمالا چندان هم خوب کار نمی‌کرده است.
تا کنون ۸۲ قطعه از این مکانیزم شناسایی و کشف شده‌اند.
در حقیقت، این دستگاه چیزی شبیه اسباب‌بازی بوده که مدام گیر می‌کرده و تنها می‌توانسته تا حدود چهار ماه آینده را پیش‌بینی کند، پیش از آنکه گیر کند یا چرخ‌دنده‌هایش از هم جدا شوند. کاربر مجبور میشده همه چیز را از نو تنظیم کند، مشابه تلاش برای تعمیر یک چاپگر مدرن.»
پژوهشگران برای انجام این پژوهش، یک شبیه‌سازی مجازی از سازوکار آنتی‌کیترا انجام دادند که نحوه‌ی درهم‌تنیدگی چرخ‌دنده‌های آن را بازسازی می‌کرد.
این مدل مبتنی بر تحقیقات پیشین دانشمندانی مانند مایکل ادموندز، اخترفیزیک‌دان دانشگاه کاردیف بود که سال ۲۰۰۶ نقص‌هایی در هم‌راستایی چرخ‌دنده‌های سازوکار آنتی‌کیترا یافته بود. تیم او به این نتیجه رسیده بود این دستگاه پرخطا احتمالاً برای نمایش یا آموزش استفاده میشده است.
شبیه‌سازی زیگتی و آرناس نشان داده که خطاهای مکانیکی شناسایی‌شده توسط ادموندز می‌توانسته موجب از کار افتادن دستگاه شود.
زیگتی در این باره گفته: «اگر اندازه‌گیری خطاها در مطالعات ادموندز دقیق باشند، این سازوکار حتی نمی‌توانسته حرکت کند، چون یا گیر می‌کرده یا دنده‌ها از هم جدا می‌شدند. یکی می‌چرخیده و دیگری نه.»
کارشناسان باور دارند که این دستگاه برای پیش‌بینی زمان وقوع خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی و سایر رویدادهای خورشیدی استفاده میشده است.
با این حال، زیگتی باور دارد که بعید است این جعبه‌ی چرخ‌دنده‌ای هیچ‌گاه حرکت نکرده باشد و پیشنهادش اینست که احتمالاً این دستگاه به اندازه‌ای که ادموندز گفته، دچار خطاهای مکانیکی نبوده است. او می‌گوید: «چطور ممکن است کسی این‌قدر وقت و تلاش صرف چیزی کرده باشد که در پایان کار هم نکند؟»
اما ادموندز در پاسخ می‌گوید: «حتی اگر خطاها کمتر از حد تخمین‌شده‌ی ما بوده باشند و دستگاه کار می‌کرده، باز هم نتیجه‌ی اصلی مقاله من تغییری نمی‌کند، این که نشانگر ماهِ جلوی دستگاه چندان دقیق نبوده است.»
این دستگاه دهه‌هاست در موزه باستان‌شناسی ملی آتن به نمایش گذاشته شده است. هر بازدیدکننده‌ای می‌تواند بفهمد چرا این اثر همچنان مرموز باقی مانده: پس از ۲ هزار سال زیر آب بودن، برنزِ دستگاه به ماده‌ای شکننده به نام آتاکامیت تبدیل شده؛ ماده‌ای معدنی که ابعاد قطعات را دستخوش تغییر کرده است. بنابراین، پژوهشگران امروزی به ابعاد دقیق دستگاه دسترسی ندارند.
آریستیدیس وولگاریس از اداره‌ی فرهنگ و گردشگری تسالونیکی یونان می‌گوید: «هر تلاشی برای اندازه‌گیری دقیق در وضعیت فعلی چرخ‌دنده‌ها و محورها، اثر تغییر شکل در گذر زمان را نیز دربرمی‌گیرد. به این ترتیب، نمی‌توانیم بگوییم بر اساس اندازه‌گیری‌های دقیق ما، این سازوکار هیچ‌گاه کار نمی‌کرده».
مترجم: زهرا ذوالقدر
