آب شرب در دوش حمام؛ فاجعه مصرف آب در شهرهای ایران
در حالی که ایران جزو خشک‌ترین مناطق جهان است، همچنان آب شرب سدهای ارزشمند در شهرهایی چون تهران و مشهد، برای دوش حمام، شست‌وشوی خودرو، فضای سبز و صنعت نیز استفاده می‌شود؛ بدون هیچ‌گونه تفکیکی. این مساله نه‌تنها اتلاف و هدررفت عظیم منابع است، بلکه نشانه‌ای از نبود سیاست‌گذاری تخصصی و دانش‌محور در مدیریت منابع حیاتی به‌شمار می‌رود.
آب، نان، برق، انرژی، اینترنت و ده‌ها عنصر دیگر، از ارکان اصلی زندگی انسان در جامعه مدرن هستند که کمیت و کیفیت آنها بر زندگی فردی و اجتماعی اثر می‌گذارد. تأمین پایدار این منابع حیاتی نیازمند رویکردهای تخصصی، آینده‌نگری مبتنی بر دانش عمیق، و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین است.
بسیاری از دولت‌ها با بهره‌گیری از دانش تخصصی، راهکارهای مدیریتی کارآمد برای مصرف آب ارایه داده‌اند. این اقدامات به گونه‌ای بوده که اهداف توسعه پایدار سازمان ملل نیز بر مساله آب تأکید ویژه‌ای داشته‌اند؛ به‌ویژه در ارتباط با فقرزدایی، مقابله با تغییرات اقلیمی، رفع گرسنگی، و تحقق توسعه پایدار شهری و روستایی. با این حال، طی چهار دهه گذشته، در ایران نگاه‌های عامیانه بر فرآیندهای برنامه‌ریزی و مدیریت سایه افکنده و منجر به تضعیف ساختارهای زیست‌محیطی، منابع طبیعی، منابع انسانی و حتی انسجام اجتماعی شده است. اکنون، پس از پنج سال خشکسالی متوالی، رکورد بی‌سابقه کاهش بارندگی در ۶۰ سال گذشته، و کاهش ۳۸ درصدی باران در سال پیش، ۲۴ استان کشور درگیر تنش آبی هستند. مخازن سدهای مهم نظیر کرج، لتیان، طالقان، ماملو و سایر منابع آبی بزرگ کشور با افت شدید مواجه شده‌اند.
بحران کم‌آبی امروز، تمام ابعاد زندگی در ایران را تحت تأثیر قرار داده است. با این حال، مسوولان به جای پذیرش مسوولیت و اصلاح سیاست‌ها، همچنان با پنهان‌کاری و حذف نخبگان و متخصصان از مجلس و دولت، ناکارآمدی‌ها را توجیه می‌کنند.اکنون از شهروندان درخواست صرفه‌جویی می‌شود، صرفه‌جویی گرچه راهکاری موقتی و تا حدی موثر است، اما هرگز جایگزین برنامه‌ریزی ساختاری و تخصصی نخواهد بود.
نگاهی به تجارب جهانی در کلان‌شهرهای پیشرفته دنیا از جمله پاریس، لندن، برلین، واشنگتن و مادرید در غرب، و شهرهایی چون پکن، سنگاپور، شانگهای، دوبی، ریاض، مسقط و کویت در آسیا، نشان می‌دهد که تفکیک آب آشامیدنی از مصارف بهداشتی و صنعتی یک اصل بنیادین در مدیریت ساختاری منابع آب است. حتی در شهرهایی که کنار رودخانه‌ها، دریاها یا منابع آبی عظیم قرار دارند، از آب شیرین تنها برای آشامیدن و پخت‌و‌پز استفاده می‌شود. در این شهرها، با استفاده از فناوری‌هایی مانند اوزوناسیون، پساب‌های بهداشتی و صنعتی پس از تصفیه، دوباره برای مصارفی چون شست‌وشو، آبیاری، کولرها، صنایع، نیروگاه‌ها و پروژه‌های عمرانی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
روش‌های مصرف آب در ایران، در تضاد با تجارب موفق جهان است- در حالی که ایران جزو خشک‌ترین مناطق جهان است، همچنان آب شرب سدهای ارزشمند در شهرهایی چون تهران و مشهد، برای دوش حمام، شست‌وشوی خودرو، فضای سبز و صنعت نیز استفاده می‌شود؛ بدون هیچ‌گونه تفکیکی. این مساله نه‌تنها اتلاف و هدررفت عظیم منابع است، بلکه نشانه‌ای از نبود سیاست‌گذاری تخصصی و دانش‌محور در مدیریت منابع حیاتی به‌شمار می‌رود.
جامعه‌شناسی آب و تدوین راهبردهای تخصصی برای مدیریت پایدار یک ضرورت است- تحلیل جامعه‌شناختی مصرف آب، طبقه‌بندی انواع آن و تعیین مصارف متناسب با نوع آب (آشامیدنی، بهداشتی، صنعتی، کشاورزی) از ضروری‌ترین رویکردهایی است که می‌تواند از منظر پژوهشی و کاربردی، در جهت اصلاح ساختارها و کاهش اتلاف منابع آبی راهگشا باشد. بسیاری از بحران‌های ساختاری همچون فرونشست زمین در کلان‌شهرها ناشی از همین بی‌برنامگی‌ها و سوء مصرف آب است. در این مسیر، علاوه بر اصلاح الگوی مصرف، باید استراتژی‌های کلان همچون استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری در کشاورزی (که بیش از ۹۰درصد منابع آب سطحی را مصرف می‌کند) و اجرای طرح‌های آمایش سرزمین مبتنی بر اقلیم و توان اکولوژیک مورد توجه قرار گیرد.
راهکارهای ذیل می‌تواند در کاهش مساله کم‌آبی و عبور از بحران موجود موثر باشد
1. تفکیک سیستم تأمین و توزیع آب شرب از آب بهداشتی و صنعتی؛
2. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های تصفیه آب و بازیافت پساب؛
3. ممنوعیت احداث صنایع آب‌بر در مناطق خشک و فلات مرکزی؛
4. سرمایه‌گذاری برای صنایع معدنی و آب‌بر در سواحل جنوبی
5. توسعه صنایع کم آب‌بر و کسب‌وکارهایی همچون گردشگری
6. اصلاح سیاست‌های کشاورزی با تأکید بر آبیاری هوشمند، کم‌فشار و قطره‌ای؛
7. تدوین و اجرای برنامه ملی جامعه‌شناسی آب برای تغییر نگرش و رفتار مصرفی جامعه در راستای راهبردهای تخصصی .
آینده ایران به مدیریت هوشمندانه منابع آب گره خورده است. زمان آن رسیده که به‌جای راه‌حل‌های موقتی و واکنشی، با نگاه تخصصی، واقع‌بینانه و علمی برای نجات این میراث حیاتی ملی گام‌برداریم.
منبع: اعتماد
