همجواری با دیگری

سیر رمان عربی موضوعی است که حمدی سکوت، ناقد و متخصص ادبیات معاصر عرب، در کتابِ «رمان عربی» آن را مورد بررسی قرار داده است. این کتاب، درآمدی تحلیلی- انتقادی بر رمان عربی و نوعی کتابشناسی رمان عربی است که آثار ادبی را در گستره‌ای وسیع مورد تحقیق و تدقیق قرار می‌دهد.

در نشستی که به‌مناسبت انتشار این کتاب، روز سه‌شنبه، هفدهم مرداد در شهرکتاب برپا شد، عظیم طهماسبی، مترجم «رمان عربی» يكي از خصایص این کتاب را گستردگی اطلاعات آن در باب رمان عربی در حجمی اندک دانست. «نویسنده تلاش کرده به‌صورت مختصر به مهم‌ترین رمان‌های جهان عرب بپردازد.

این کتاب مقدمه‌ای انتقادی بر پنج ‌جلد بعدی پژوهش اوست.» به‌گفته طهماسبی حمدی سکوت کتاب دیگری نیز در حوزه مطالعه رمان عربی دارد با نام «رمان عربی و رویکردهای اصلی آن از ۱۹۱۳ تا ۱۹۵۲». «کتاب سکوت نظر بسیاری از منتقدان صاحب‌نام در عرصه رمان ادبیات عربی ازجمله راجر آلن را جلب کرد. آلن دیباچه‌ای نیز بر ترجمه فارسی این کتاب نوشته که در ابتدای کتاب چاپ شده است.»

در این کتاب نویسنده، ابتدا رمان مصری را بررسی می‌کند و سپس به‌ترتیب به مطالعه رمان در سایر کشورهای عربی می‌پردازد و در پایان درباره‌ رمان در کشورهای شمال آفریقا بحث می‌کند. نویسنده رمان‌های مهمی را که به عربی نوشته شده‌اند بررسی می‌کند و به آثاری که رمان‌نویسان عرب به زبان‌هایی مثل فرانسوی نوشته‌اند، نمی‌پردازد.

او هم‌چنین به بررسی آثار مهم و شناخته‌شده می‌پردازد و آثار کم‌اهمیت را معرفی نمی‌کند. طهماسبی گفت که «این کتاب اولین اثری است که درباره رمان عربی در ایران منتشر می‌شود. متأسفانه ما گام اول‌مان را در شناخت رمان عربی دیر برمی‌داریم و جا دارد در این حوزه کار کنیم.» بهرام پروین‌گنابادی، دیگر سخنران این نشست نیز «رمان عربی» را از بهترین آثار درباره رمان عربی دانست و با اشاره به شناخت اندک ما از رمان عربی گفت: «نویسنده در اثر وارد پیشینه نمی‌شود و از حکایت و مقامه و داستان‌های عامیانه درمی‌گذرد و رمان عربی را ژانری جدید تلقی می‌کند.

رمان، نوع ادبی دنیای جدید است و به همین دلیل با درکی که حمدی سکوت از این مسئله دارد، وارد بحث مقامه‌نویسی و داستان‌های سوررئال صوفیانه نمی‌شود. سکوت با هوشیاری وارد جریان رمان نو می‌شود و از مصر، سرزمین داستان‌نویسی عرب‌ها، کار معرفی را شروع می‌کند. شیوه کارش هم بسیار دقیق است. او در مقدمه‌ای دوصفحه‌ای، جریان رمان‌نویسی عربی را می‌گوید و به هر سرزمین که می‌پردازد، چند نویسنده و رمان شاخص را معرفی و در سه ‌چهار سطر نقد می‌کند.

دست به تقسیم‌بندی دیگری هم می‌زند که بسیار درست و مؤثر است. نویسنده داستان معاصر عرب را به پیش و پس از نجیب محفوظ تقسیم می‌کند. محفوظ تنها داستان‌نویس عرب است که توانست در تمام حوزه‌ها، فرم‌ها و تکنیک‌هاي داستان‌نویسی اثر بنویسد و موفق باشد.»

رحیم فروغی، مترجم از دلیل تاکید حمدی سکوت بر نسل نویسندگان دهه شصت میلادی مصر گفت: «سکوت معتقد است در دهه شصت رمان عربی روی سطح بالاتری می‌ایستد. اگر نسل پیشگامان را در نظر بگیریم، نسل نجیب محفوظ را پله دوم فرض کنیم، نسل بعدی و پله سوم، نسل نویسندگان دهه شصت است.

وقتی نسل نویسندگان دهه شصت را توضیح می‌دهد، می‌گوید بارقه‌های این نسل در آثار نجیب محفوظ وجود دارد. در دهه شصت رمان رئالیسم اجتماعی یا رئالیسم سوسیالیستی را پشت‌سر گذاشته‌ایم و بارقه‌های تغییرات و پرداختن به رمان و تکنیک‌های جدید رمان‌نویسی با محفوظ شروع می‌شود. در دهه شصت میلادی نجیب محفوظ چند کار مهم دارد. در دهه شصت جهان بسیار پرتلاطم بوده است و این تلاطم‌ شکل دیگری دارد.

در دهه شصت جنگ سرد بین آمریکا و شوروی برقرار است. اگرچه جنگ بین دو کشور است، در بسیاری جاهای جهان شعله‌های آن برافروخته شده است. در آن دهه مهم‌ترین مساله در دنیای عرب مساله فلسطین بود. عرب‌ها دنبال این بودند که کاری انجام بدهند. در ۱۹۵۲، پس از انقلاب افسران آزاد در مصر، افسران آزاد و روشنفکران مصر با تکیه بر عنصر ملی‌گرایی آمدند و حکومت ملک فاروق را سرنگون کردند و بعد از آن افسران آزاد به قدرت رسیدند.

به گمان من آن اتفاقی كه در ۱۹۶۷ در جنگ شش‌روزه افتاد، نقطه‌ شروعی دارد که به پیش از آن بازمی‌گردد. در دوره ناصر نویسندگان شکست را پیشتر احساس می‌کنند، پیش از آنکه عرب‌ها در برابر اسرائیل شکست خورده باشند.» او هم‌چنین معتقد است، رمان در خاورمیانه از همجواری شروع شد. «همجواری با دیگری یا با غیر که ما آن غیر را نمی‌شناسیم. این همجواری می‌تواند به شکل‌های متعدد شروع شود.

جنگ و مهاجرت هم از شیوه‌های همجواری است. پس از آغاز همجواری و پس از اتمام بهت اولیه، مقایسه پیش می‌آید. وقتی خودمان را با دیگری غربی که کشور ما را اشغال کرده یا حمله کرده یا ما به آنجا مهاجرت کرده‌ایم، مقایسه کرده‌ایم، به این نتیجه رسیده‌ایم که چرا آنها از رفاه و امکانات و آزادی‌های بیشتری برخوردارند و ما چنان نیستیم. مقایسه به پرسش منجر می‌شود و در برابر این پرسش‌، پاسخ‌های متعددی داده شده است.

کسانی به این پرسش پاسخ سیاسی داده‌اند و کسانی سعی کرده‌اند مسائل‌شان را با رمان تبیین کنند. رمان به دو شکل بوده است: برخی با تکیه بر سنت‌های قدیم، مثل حکایت‌ها و مقامه‌نویسی‌ها کار را ادامه داده‌اند و بعضی‌ها ابتدا با ترجمه‌ رمان‌های غربی و بعد هم با تقلید از آن رمان‌ها کار را شروع کرده‌اند و کم‌کم آثاری به سبک خود آفریده‌اند.»

علی‌اصغر محمدخانی نیز به شناخت اندک مخاطبان ایرانی از تحولات ادبی و ادبیات معاصر کشورهای عربی اشاره کرد و گفت: «حمدی سکوت پژوهشگر برجسته مصری در این کتاب سیر رمان را در سرزمین‌های عربی از آغاز پیدایش تاکنون بررسی و تبیین می‌کند و دریچه‌ای جدید برای خوانندگان علاقه‌مند ایرانی می‌گشاید تا بدانند سرآغاز واقعی رمان عربی و ویژگی‌های آن کدام است. نویسنده تحلیل می‌کند که دوره اسماعیل پاشا ۱۸۳۶م. در مصر آغاز دوره زرین رونق و گسترش ترجمه ادبی است و محمدحسین هیکل با انتشار رمان «زینب» در مصر آغازگر رمان عربی است و مشخص می‌شود که صد سال است رمان عربی در جهان عرب شکل گرفته است و تقریباً با شکل‌گیری رمان فارسی همسان است.»

حمدی سکوت در این اثر نخست رمان مصری را با بررسی آثار نویسندگانی چون مازنی، توفیق حکیم، طه حسین، نجیب محفوظ، محمدحسین هیکل و نویسندگان بعد از محفوظ به سیر رمان‌نویسی در لبنان، سوریه، فلسطین، اردن، عراق، عربستان، کشورهای حوزه خلیج‌فارس، یمن و سودان می‌پردازد و در پایان درباره رمان در کشورهای شمال آفریقا بحث می‌کند.