هدف از پژوهش، باید تولید ثروت باشد
قرارگیری در رتبههای بالاتر برای دانشگاههای پیشرفته هدف نبوده، بلکه نتیجه اعمال سیاستهای کلان علمی، پژوهشی و فناورانه است که نهتنها باعث رشد و بالندگی علمی شده و کمک شایانی در جهت توسعه همهجانبه کشور میکند، بلکه نام دانشگاه را نیز پرآوازه میکند.
کد خبر :
۴۵۱۳۴
بازدید :
۱۲۳۱
مسعود حاجیعلیلو، استاد دانشگاه تبریز | قرارگیری نام چند دانشگاه ایرانی در برخی از شاخههای علمی در بین ٥٠٠ دانشگاه برتر بر اساس طبقهبندی مؤسسه تایمز نشاندهنده حرکت رو به رشد فعالیتهای علمی در دانشگاههای کشور بوده که ذاتا اتفاق مبارکی محسوب میشود.
این امر نشاندهنده تلاش و کوشش پژوهشگران ایرانی شامل اعضای هیئت علمی دانشگاهها و مراکز پژوهشی و همچنین دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی است. تمامی دانشگاههای دنیا همواره علاقهمند به قرارگیری در رتبههای بهتر برای جذب دانشجویان خوب از یک طرف و مورد توجه قرارگرفتن از سوی مراکز صنعتی پیشرو برای اخذ پروژههای پژوهشی و گرفتن امتیاز و احتمالا بودجه بهتر از دولتها هستند.
بااینحال قرارگیری در رتبههای بالاتر برای دانشگاههای پیشرفته هدف نبوده، بلکه نتیجه اعمال سیاستهای کلان علمی، پژوهشی و فناورانه است که نهتنها باعث رشد و بالندگی علمی شده و کمک شایانی در جهت توسعه همهجانبه کشور میکند، بلکه نام دانشگاه را نیز پرآوازه میکند.
بنابراین ریلگذاری طوری صورت گرفته است که قطار علم مسیرهای مشخصی را بر اساس الگوی توسعه باید طی کند و انتشار نتایج پژوهشها صرفا یکی از ایستگاههای این قطار است. اهمیت پژوهش در دانش و فناوری بهعنوان محرکه اصلی رشد اقتصادی و صنعتی بر سیاستگذاران پوشیده نیست.
در واکاوی ریشهای این موفقیت باید نقش نهادهای سیاستگذاریهای کلان را که عموما زیرمجموعهای از دولتها هستند هم مورد توجه قرار داد. قسمت عمدهای از سیاستگذاریها در این حوزه بهطور غیرمستقیم و از طریق اختصاص بودجه صورت میگیرد؛ بهعنوانمثال در ایالات متحده تعداد زیادی از نهادهای فدرال زیر نظر دولت مرکزی بودجهای را که کنگره به آنها تخصیص داده است یا خودشان برای هزینه داخلی صرف توسعه علوم و فناوری میکنند یا از طریق «کمکهزینه» به نهادهای دیگر مانند دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی اعطا میکنند.
بنیاد علوم آمریکا بر اساس گزارشی تاریخی به نام «دانش مرزی بیانتها» که به اهمیت حمایت دولت از دانش و فناوری در جهت شکوفایی اقتصادی و تأمین امنیت کشور تأکید داشت، بعد از جنگ جهانی دوم تأسیس شد. این بنیاد سالانه حدود ١٠هزار طرح پیشنهادی برای پژوهش را دریافت میکند.
استادان و محققانی که در زمینههای مربوطه خبره هستند این طرحها را بررسی و چندینهزار طرح را برای تخصیص بودجه انتخاب میکنند. این طرحها نهتنها از لحاظ علمی، بلکه از لحاظ تأثیرگذاری بلندمدتشان در جامعه هم مورد ارزیابی قرار میگیرند.
به این صورت بنیاد ملی علوم بههمراه سایر نهادهای مشابه سمتوسوی آموزش و پژوهش در این کشور را تعیین میکنند. به گزارش رسمی وزارت بازرگانی ایالات متحده، پژوهشهای علمی میلیاردها دلار در سال به اقتصاد آمریکا کمک میکنند.
در کشورهای درحالتوسعه این سیاستگذاری کلان در رشد علم کمرنگ یا گاهي بر توسعه همهجانبه منطبق نیست؛ بهعنوانمثال این سیاستها بعضا در جهت افزایش کمی و گاهي کیفی مقالات متمرکز میشود.
سالهاست که اساس سیستم ارتقای اعضای هیئت علمی و دیگر مزایا در ایران، مقالات منتشرشده در مجلات است. بنابراین استادان با استفاده از دانشجویان تحصیلات تکمیلی، (بدون پرداخت حقوق به آنها) به پژوهش در زمینه موردعلاقه خود و دانشجو که امکان چاپ مقالههای بیشتر هم فراهم باشد، میپردازند.
اصطلاحی عجیب در بین دانشجویان به نام «مقالهخوری خوب» مطرح است که به معنی امکان چاپ مقالههای بیشتر برای موضوع موردنظر است. این موضوعات الزاما در جهت اولویتهای پژوهشی و صنعتی کشور برای پیشرفت و تولید علم نیستند. در این میان دانشجویان دکترا چون حقوقی دریافت نمیکنند، باید از منابع دیگری مثل خانواده هزینههای زندگیشان را تأمین کنند یا در حین تحصیل مشغول به کار شوند.
حتی در برخی موارد این دانشجویان مجبور به پرداخت هزینههای دستگاههای آزمایشی نیز هستند. این مسئله از کیفیت تحصیلات تکمیلی که شتابدهنده اصلی صنعت و فناوری است، میکاهد. شرط فارغالتحصیلی دانشجویان دکترا نیز انتشار مقاله است. حتی در این مسیر گاهي مبالغ قابلتوجهی پول برای حق نشر مجلات خارجی عموما غیرمعتبر پرداخت میشود.
تعداد زیادی از دانشجویان نیز برای امکان اخذ پذیرش از دانشگاههای خارج از کشور تلاش وافری میکنند تا بتوانند مقالهای چاپشده در دست داشته باشند. همه این عوامل دست به دست هم داده تا در کشور مسابقهای برای چاپ مقاله ایجاد شود. در این میان بالارفتن رتبه علمی دانشگاهها که اساس آنها عموما تعداد مقالات و ضرایب تأثیر آنهاست، نمیتواند مسئلهای زیاد دور از ذهن باشد، اما سؤال اینجاست که آیا این روند میتواند کمک شایانی به فرایند توسعه پایدار و تولید ثروت در کشور کند.
قطعا هر کار پژوهشی در هر زمینهای ارزشمند است، ولی با توجه به مشکلات بیشمار کشور، پاسخ این سؤال نمیتواند کاملا مثبت باشد. برای کشور ما پژوهش در مورد موضوعاتی که بعدا بتوانند بهعنوان ایدههای اولیه کارآفرینی مطرح شده و ایجاد شغل و ثروت کنند یا به حل معضلات صنعتی یا محیطزیستی کشور بینجامند، بر موضوعاتی که صرفا تبدیل به یک یا چند مقاله شده و رتبه علمی دانشگاهها را افزایش دهند باید اولویت داشته باشند.
بنابراین باید تلاش شود تا با سیاستگذاری درست از هدررفت منابع مالی و انسانی کشور جلوگیری شود. برای اثربخشی علم و پژوهش در جهت اهداف مشخص و توسعه پایدار باید سیاست علمی کشور بهصورت متمرکز و از سوی مجموعهای از نخبههای علمی و فناوری در حوزههای مختلف تدوین شود و این سیاستها بهصورت حمایتهای هوشمند از پژوهشهای منطبق بر این سیاستهای کلان انجام پذیرد و تشویق و ارتقای اعضای هیئت علمی و پایاننامههای دانشجویان تحصیلات تکمیلی بر اساس اثربخشی پژوهش در حل مسائل مبتلابه کشور مورد ارزیابی قرار گیرند.
پروژههای پژوهشی بهصورت واقعی و نه دستوری بر اساس نیازهای کشور تدوین و مورد حمایت قرار گیرند. تأمین مادی زندگی دانشجویان دکترا در بودجههای پروژههای پژوهشی دیده شده و با سهولت و منظم پرداخت شوند. امکان و شرایط مشارکت در پروژههای پژوهشی بینالمللی و کاهش نگاه امنیتی به این نوع همکاریها باعث افزایش همکاریهای بینالمللی دانشگاهها شده و کیفیت پژوهش را ارتقا خواهد داد.
ایجاد یک سیستم روان و بدون مسائل حاد اداری برای پرداخت هزینههای پژوهش میتواند گامی مهم برای علاقهمندکردن پژوهشگران برای انجام پروژههای مهم باشد. تلاش برای جذب نخبگان و اعتماد به آنها در بخشهای مختلف کشور نیز باید یکی از اولویتهای سیاستگذاران باشد. داشتن یک نهاد یا مجموعه بررسیکننده اثربخشی پژوهشهای انجامیافته در کشور و برآورد میزان منافع اقتصادی آنها کمک بزرگی در ارزیابی سیاستهای انتخابشده در گذشته و حال و امکان اصلاح و بهبود آنها است.
۰