یک مد جدید برای فرزندآوری در سال‌های آینده!
دور یا نزدیک، بالاخره زمزمه‌ها می‌رسد. «دختره بچه‌اش نمی‌شه، پسرم اجاقش کور ماند.» حرف است، عهد جدید و نسل قدیم ندارد، بعد از آن شب با شکوه یا ساده عروسی، همه منتظر بچه‌ای هستند.
بعدترش و سرنوشت و دردسرهای بچه مهم نیست، مهم آن است که صدای بچه در خانه بپیچد. برای همین قدیمی‌ترها از خانواده‌ای که یک اجاق کور داشت، دختر نمی‌گرفتند. عروس جوان می‌خواستند و سالم و قبراق. حالا چه؟ مهم نیست در خانواده اجاق کور داشته باشی یا نه، سن ازدواج بالا رفته و به همان اندازه احتمال بارداری کم شده است. یعنی همه آنهایی که سن‌دارتر هستند، نمی‌توانند متاهل شوند؟ باید قید بچه و احساس مادری و پدری را بزنند؟
شرایط اقتصادی و اجتماعی که دست آنها نبوده، زمانه اینطور شده است، حالا به یک دلیل یا هزار و یک دلیل. حالا اگر علم از پس این تأخیر برنیاید، واقعا از پس چه چیزی می‌تواند بربیاید؟ البته آن قدرها هم ناکارآمد نیست. برای همین مجردها می‌توانند نسل بعدی‌شان را فریز کنند تا در زمان مقتضی تبدیل به جنین شود و ان‌شاءالله بعد از ٩ ماه و ٩ روز و ٩ساعت، با ضربات کف دست دکتر، صدای گریه‌اش اتاق را بردارد.
فریز تخمک در دهه ٢٠ زندگی و زمانی که بدن بالاترین آمادگی را برای تولید تخمک‌های سالم دارد، می‌تواند آسودگی خیال ایجاد کند، حتی برای کسانی که از ابتدا برنامه‌ریزی کرده‌اند که زود ازدواج کنند و با تولد دو یا حتی چند بچه کانون گرم خانواده را تکمیل کنند. اما برای کسانی که دورنمایی از وضع خود ندارند، فریز تخمک یک تضمین کامل است. تصور عمومی این است تنها کسانی که در معرض درمان‌هایی از نوع شیمی‌درمانی هستند، به دلیل تخریب و آسیبی که به سلول‌ها وارد می‌شود، فریز تخمک یا اسپرم برایشان ضرورت دارد، درحالی‌که این تصور کامل نیست و گستره استفاده از این علم بیش از این است. حالا کسانی که زمان ازدواج و بارداری خود را بعد از ٣٠ یا ٣٥ سالگی تعیین کرده‌اند، این روش بسیار کارآمد است.
دو پژوهشگاه رویان و ابن‌سینا یک بخش را به فریز تخمک و اسپرم اختصاص داده‌اند. در رویان دختران سالم مجرد که تنها با هدف ذخیره تخمک برای آینده‌شان قصد فریز کردن دارند، پذیرفته نمی‌شوند. هر چند مراجعان چندانی هم در این‌خصوص ندارند، البته در پژوهشگاه ابن‌سینا هم که این قابلیت و فرصت فراهم است، به دلیل عدم اطلاع عموم، فریز تخمک آن هم برای ذخیره‌سازی چندان خواهان و داوطلب ندارد.
تخمک‌های سالم فریز می‌شوند
محمدمهدی آخوندی، جنین‌شناس و رئيس پژوهشگاه فن‌آوری‌های نوین علوم زیستی جهاد دانشگاهی - ابن سینا و مرکز فوق‌تخصصی درمان ناباروری و سقط مکرر ابن‌سینا در گفت‌وگو با «شهروند» از ضرورت فریز تخمک می‌گوید و آن را محدود به بیماران خاص نمی‌داند.
به گفته آخوندی، برای نگهداری تخمک پیش از این از روش‌های دیگری استفاده می‌شد، اما کمتر از ٥ تا ٦سال است که با تکنیک جدیدی که مطرح شده، امکان فریز تخمک فراهم شده است. در عین حال استفاده از این امکان چنان فراگیر نیست که در دسترس همه باشد.
رئیس پژوهشگاه ابن‌سینا می‌گوید: «فریز تخمک در بین روش‌ها بهترین نتیجه را می‌دهد، اما اگر فرد متاهل باشد و در شرایط فعلی امکان نگهداری از فرزند را نداشته باشند، فریز جنین پیش‌بینی شده است».
با وجود آن‌که چنین امکانی در کشور فراهم شده است، اما فراگیر نیست، آخوندی در این مورد می‌گوید: «درمورد فریز، یک مشکل فرهنگی شایع است به نحوی که پزشکانی که نوع درمانشان موجب خدشه‌دار شدن و از دست رفتن بنیادها و سلول‌های تولیدمثلی می‌شود، پیش از آغاز دوره درمان به بیماران خود توصیه نمی‌کنند که برای حفظ باروری، تخمک‌ها را فریز کنند.»
ازجمله موقعیت‌های حیاتی که برای فرد الزام ایجاد می‌کند تا اقدام به فریز کند، شیمی‌درمانی، رادیوگرافی و برخی جراحی‌هاست که می‌تواند به گنادها و غدد تولیدمثلی آسیب برساند، در این شرایط فریز تخمک می‌تواند اقدامی برای پیشگیری باشد و از صدمات و آسیب‌هایی که به غدد تولیدمثلی وارد می‌شود، جلوگیری کند. این فرصت در شرایطی که درمان سرطان امید به زندگی مبتلایان را افزایش داده، اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
پروسه فریز برای مردها بسیار ساده است. اما در زنان به‌دلیل تکنیک آن، کمی مشکل است و هزینه آن نیز بیشتر است به‌خصوص در دختران مجرد.
به گفته آخوندی، زن با تمام تخمک‌هایی که در طول زندگی آزاد خواهد شد، متولد می‌شود. این تخمک‌ها در تخمدان‌ها همراه با تولد به وجود می‌آید و در دوران بلوغ تعداد آن ٣٠٠ تا ٤٠٠هزار تا ارزیابی می‌شود. با هر سیکل قاعدگی حدود ٢٠ تخمک شروع به بالغ شدن می‌کنند و یک تا دو تخمک در هر سیکل آزاد می‌شود، ولی توان تخمک‌ها برای باروری در طول سنین رشد زن و طول عمر او به شدت تفاوت اساسی ایجاد می‌کند.
آرش مهذب، مسئول کلینیک آندومتریوز مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا با بیان این‌که در دوره سنی ٢٠ تا ٤٠ سالگی زنان حدود ٨٠ تا ٩٠درصد تخمک‌ها از بین می‌رود، می‌گوید: «از طرف دیگر در درمان‌های ناباروری در سن بالاتر از ٤٠ سال، داشتن تخمک سالم و میزان موفقیت باروری ناشی از لقاح خارج از رحم به شدت کاهش پیدا می‌کند. در سن ٤١ سالگی بیشتر از ٨ تا ١٠درصد شانس موفقیت نداریم و این شانس تا ٤٤ سالگی به حد صفر خواهد رسید، اما مرد در طول زندگی تولیدمثلی‌اش از زمان بلوغ مرتب اسپرم‌ها شروع به ساخته شدن می‌کنند. با هر نفسی که می‌کشد، اسپرم ساخته می‌شود و این روند در طول عمر او ادامه پیدا می‌کند. بنابراین زن در بحث تخمک بسیار آسیب‌پذیرتر است.»
به گفته او، بهترین سن برای باروری خوب به ٢٠ تا ٢٥ سالگی محدود شده، اما در بحث اهدای تخمک، بهترین دهندگان کسانی هستند که تا ٣٢سال سن دارند. در اصل این سن آخر خط است و از اهداکنندگان، تخمک گرفته نمی‌شود.
البته این آخر خط برای کسانی است که قصد اهدا داشته باشند، اما به معنای پایان باروری نیست، بلکه به گفته مهذب، از سن ٣٢ تا ٤٢ سالگی احتمال باروری ٧٠ تا ٨٠درصد خواهد بود.
موضوع حفظ باروری بیشتر در مورد کسانی ضرورت پیدا می‌کند که در معرض آسیب قرار دارند. ازجمله زنانی که به دلایل ژنتیکی یا محیطی دچار یائسگی زودرس می‌شوند. مهذب می‌گوید: « این افراد به‌طور وحشتناکی در معرض آسیب هستند، بنابراین در مواردی باید الزاما از افراد بخواهیم اقدام به فریز تخمک کنند. مخصوصا کسانی که نزدیکان آنها در سن پایین یائسه شده‌اند، باید سریع اقدام کنند. رحم این افراد با افزایش سن آسیب نخواهد دید، حتی بعدا می‌توانند تخمک اهدایی دریافت کنند و در عین حال می‌توانند از تخمک‌های خود حفاظت کنند و در زمان دلخواه با انجام لقاح باردار شوند».
مهذب با اشاره به تغییراتی که در سطح جامعه از نظر زمان ازدواج یا تأخیر در باروری ایجاد شده است، می‌گوید: « تأخیر در باروری به هر دلیلی که باشد، می‌تواند با فریز تخمک ضمانتی برای باروری در هر سنی باشد.»
برداشتن تخمک برای فریز به دو روش صورت می‌گیرد که بهترین شکل آن تحریک تخمک‌گذاری و جمع‌آوری تخمک است. روش دیگر در مورد کسانی استفاده می‌شود که فرصت تحریک تخمک را نداشته باشند. کسانی که بیمارند یا کسانی که فرصت تحریک تخمک یا گرفتن داروهای باروری را ندارند، می‌توانند بافت تخمدان (جایی که تخمک در آن نگهداری می‌شود) و کرتکس تخمدان را اهدا و فریز کنند و پس از بهبودی می‌توانند دوباره تحریک شده یا در محیط آزمایشگاه بالغ شوند. این روش اگر چه در دست تجربه و آزمایش است، اما به گفته مهذب، امکان پیوند مجدد این بافت به تخمدان وجود دارد.
به گفته دکتر آخوندی، رئیس پژوهشگاه ابن‌سینا در گذشته برای دسترسی به تخمک و تخمدان از طریق عمل لاپاراسکوپی اقدام می‌شد. در این شرایط با ایجاد دو سوراخ در شکم به لوله‌های رحمی و یا تخمدان دسترسی پیدا می‌کنند. در این شیوه متقاضی بیهوش شده و مشکلات خاص خود را دارد که یکی از آنها احتمال چسبندگی بعد از عمل است.
او می‌گوید: « اکنون حتی برای حاملگی خارج از رحم نیز از این روش‌های تهاجمی استفاده نمی‌شود.»
به گفته آخوندی، اکنون سونوگرافی‌های بسیار پیشرفته‌ای وجود دارد که به راحتی تخمدان دیده می‌شود و بعد از تحریک تخمک‌گذاری، امکان تخلیه فولیکول‌های تحریک شده و بالغ وجود دارد. در آزمایشگاه جنین‌شناسی بعد از تخلیه اینها را جدا کرده و نگهداری می‌شوند.
مانند همه روش‌ها به‌خصوص آن‌که پیشگیری محسوب شود و برای بعضی ضرورت پیدا نکرده، هزینه‌های عمل بسیار مهم است، زیرا هنوز آینده‌‌نگری چندان در ذهن و روش زندگی‌مان جا نیفتاده است، چه برسد به آن‌که بخواهیم برای آن هزینه کنیم.
در شیوه لاپاراسکوپی هزینه بیهوشی و اتاق عمل برای برداشتن بافت یا جمع‌آوری تخمک دو‌میلیون تومان است و هزینه فریز برای ٤ تا ٥ تخمک ٢٠٠ تا ٣٠٠ تومان است و با افزایش این تعداد مبلغ ١٠٠هزار تومان به آن اضافه خواهد شد. تخمک‌ها در نیتروژن و دمای منفی ١٩٠ درجه فریز و نگهداری می‌شوند که در مجموع سالانه ٥٠٠هزار تومان هزینه خواهد داشت. نگهداری تخمک‌های فریز شده محدودیت زمانی ندارد و برای ده‌ها سال می‌توان از آنها نگهداری کرد.
زمان عمل، چندین تخمک از فرد گرفته می‌شود تا زمانی که فرد تصمیم به لقاح بگیرد که چندین مورد لقاح داده شوند و بهترین تخمک برای انتقال انتخاب می‌شود. با وجود چنین روشی و اهمیت آن اما تعداد مراجعان بسیار ناچیز و اندک است به گونه‌ای که کمتر از ١٠ مورد در سال است.
مهذب، در مورد ضرورت فریز تخمک در زنان بالای ٣٠سال می‌گوید: « هر چه سن فرد بالاتر می‌رود و از مرز ٣٠ سالگی عبور می‌کند، موضوع حساس‌تر می‌شود. از یک سنی پاسخ تخمدان به تحریک پایین‌تر می‌آید. حتی از یک دوره سنی تحریک تخمدان دیگر پاسخگو نخواهد بود به این دلیل بهتر است فرد قبل از ٣٥سالگی اقدام کرده باشد. اما موضوع برای زوج‌هایی که ازدواج کرده‌اند نسبت به افراد مجرد به مراتب از نظر قانونی آسان‌تر است.»
«میز دو نفره» «هزینه‌اش از صندوق امانات کمتره»
حرف زدن از هزار در، بار اول هیچ‌کدام‌مان نیست. یک بخش آن کشید به آینده نزدیک و کار و درس و ازدواج. این مواقع باید گفت ان‌شاءالله. بخش دیگر کشیده شد به «میز دو نفره» در کافه پاتوق من. سال‌های‌سال است نگار از چهار قلوهایی حرف می‌زند که باید خانه‌اش را شلوغ کنند. به یکی کمتر هم راضی نیست. پیش‌ترها تصور می‌کردم یک جور شوخی است، اما مدت‌هاست می‌دانم عاشق بچه است و همه آن چهار بچه را می‌خواهد، آن هم در یک زایمان. دنبال راهی است برای چهار بچه در یک زایمان، اما هیچ وقت به این فکر نکرده است که سنش به ٣٥ نزدیک شده و تاریخ ازدواجش هنوز سفید است و هرچه آن عدد بالا برود، شانسش پایین می‌آید. راستش خیلی خوش‌بین و امیدوار است که روزی چهار قلوهایش را به دنیا می‌آورد، اما از کجا معلوم؟ من به او گفتم ان‌شاءالله، اما کار از محکم‌کاری عیب نمی‌کند.
بچه می‌خواهی؟
٤ تا، از بس هم از درد زایمان می‌ترسم، می‌خوام یک کاری کنم هر ٤ تا را با هم داشته باشم. اما نمی‌خوام همسان باشند. دو تا پسر و دو تا دختر. اگر این طوری بشه، خیلی بهتره.
اسم‌هاشون را هم انتخاب کردی؟
نه، هنوز نتونستم.
می‌دانی هرچه سن دختر بالا می‌رود، احتمال داشتن تخمک بارور کمتر می‌شود؟
نه.
می‌دانی برای اهدای تخمک هم فقط افراد زیر ٣٠سال این فرصت و امکان را دارند؟
نه نمی‌دانستم.
اگر بعد از ازدواج متوجه شوی به دلیل سنت نمی‌توانی بچه‌دار شوی، چه می‌کنی؟
شوک خیلی بدی است. اما اجازه ازدواج به طرف مقابلم را نمی‌دهم و طلاق هم نمی‌گیرم. اول همه راه‌های پزشکی و علمی را می‌روم، اگر نشد، می‌روم از پرورشگاه یک دو قلو می‌گیرم. اما نمی‌گذارم کسی بفهمد بچه‌های من نیستند. خانواده‌ام نمی‌پذیرند بچه یک غریبه باشد. بعد از این‌که بچه‌ها را گرفتم، مدتی می‌روم سفر، حتی اگر شده خارج از کشور.
می‌دانی اگر فقط به‌خاطر سن و عدم باروری تخمک‌ها نتوانی بچه‌دار شوی، می‌توانی از تخمک اهدایی استفاده کنی؟ مثلا من می‌توانم به تو تخمک اهدا کنم و بعد بچه در بدن تو رشد می‌کند.
یعنی بچه می‌شه مال من؟
آری.
این خوبه.
حاضری از یک آشنا تخمک بپذیری؟
حتما می‌خواهم طرف را بشناسم، درسته بچه در بدن من رشد می‌کند، اما ذات مادرش مهمه.
اگر روزی روزگاری به بچه‌ات بگویم تو از ریشه منی و فقط در بدن یکی دیگر رشد کردی، چه می‌کنی؟
الان نمی‌خوام به عواقبش فکر کنم. اما مطمئنم خودم بچه‌دار می‌شوم. خیلی بچه دوست دارم. الان خیلی‌ها دوست ندارند بچه‌دار شوند، می‌گویند«هیکل‌مون خراب می‌شه، بچه مصیبته»، اما من عاشق بچه‌ام. وقتی بچه‌هام به دنیا بیان ٤- ٣سال هم کار نمی‌کنم.
می‌دونی اگر من بهت تخمک اهدا کنم، باید بین من و شوهرت صیغه خوانده شود؟
پس نمی‌خوام، اگر دوا و درمان جواب نداد، از پرورشگاه بچه می‌آورم.
می‌دانی می‌توانی تخمک خودت را فریز کنی؟
نه، فریز چیه؟
الان یا حتی در سن پایین‌تر با یک جراحی ساده، تخمک خودت را فریز می‌کنی. این روش برای بیماران مثلا سرطانی قبل از شروع شیمی درمانی استفاده می‌شود، اما دخترانی که احتمال می‌دهند سن ازدواجشان بالا برود و از سن باروری‌شان بگذرد، می‌توانند اقدام کنند. البته در مورد دختران، حرفی زده نمی‌شود. سالانه هزینه‌ای پرداخت می‌کنی و بعد در وقت نیاز، از تخمک خودت استفاده می‌کنی. آن وقت سن تو مهم نیست، همین قدر که سلامت باشی، می‌توانی باردار شوی.
چه جالب. نمی‌دانستم. تا حالا حتی در موردش نشنیده بودم. اگر ٨ - ٧سال پیش می‌دانستم حتما آن موقع انجام می‌دادم، اما الان هم خوبه انجام می‌دهم. بدون این‌که به کسی بگویم، حتما انجام می‌دهم. حتی اگر هزینه‌اش بیشتر از ٤٠٠- ٣٠٠هزار تومان باشد، می‌پردازم. الان یک صندوق امانات اجاره می‌کنی، هزینه‌اش خیلی بیشتر از این است. من سالانه چند برابر این رقم، هزینه دلخوشی‌هام می‌کنم، بچه آرزوی من است و حتما برایش هزینه می‌کنم. این روش، ذخیره مطمئنی است.
اگر فریز کنی، به طرف مقابلت می‌گویی که از قبل فکر آینده بوده‌ای و بچه‌ها را فریز کردی؟
با شناختی که از خودم دارم، نمی‌توانم ازش مخفی کنم. اما کاش در موردش حرف زده بشه، فیلم ساخته شود، این طوری خیلی‌ها در موردش فکر می‌کنند. خاله من ٣٩ - ٣٨ سالگی ازدواج کرد و الان بچه‌دار نمی‌شود، اما بچه می‌خواهد. عاشق بچه است. هر بار برای تست تخمک اهدایی کلی هزینه می‌کند، هزینه‌های درمان و آزمایش‌های خودش هم به کنار. خاله‌ام به لحاظ مالی توان پرداخت هزینه‌های درمانی را دارد، اما تا حالا جواب نگرفته و معلوم نیست چه وقت بتواند تخمک اهدایی را پیدا کند، اما اگر مثلا ١٠سال پیش از این روش خبر داشت، حتما فریز می‌کرد، الان به جای این هزینه‌های درمانی و اعصاب خردکن و افسردگی، بچه خودش را داشت. اما خبر نداشت که منم الان دارم از تو می‌شنوم. به هر حال سن ازدواج بالا رفته، در جامعه ما هم در مقابل هر تغییری مقاومت می‌شود. جامعه کم مطالعه و سطحی هستیم. باید حرف زده شود، از نظر علمی در موردش فیلم و گزارش تهیه شود، خانواده‌ها مجاب شوند تا این کار قبحی نداشته باشد. جامعه ما ماشاءالله همه منتظر این هستند دهن باز کنی یا کاری انجام دهی تا هزار تا حرف و انگ بهت بزنند. سریع تهمت می‌زنند. اما وقتی در مورد این موضوع به این مهمی حرف زده شود، ما هم می‌شویم مثل کشورهای دیگر. وقتی امکاناتش را داریم، چرا استفاده نکنیم؟!؟
الان نمی‌ترسی از این‌که بچه‌دار نشی؟
هیچ وقت از این موضوع نترسیدم، همیشه از اختلاف سنی که با بچه‌هام پیدا می‌کنم، نگرانم. دوست داشتم کمتر بود.
