برجام، آزمون حیاتی برای اروپا است

براساس گزارش‌ها قرار است در این سفر رئیس جمهوری فرانسه ۲۴ آوریل (اوایل اردیبهشت ماه ۹۷) و چند روز پس از آن صدراعظم آلمان با رئیس جمهوری آمریکا دیدار کنند.

از جمله محور‌های مهم این دیدار موضوع تعرفه واردات کالا‌ها و نیز توافق هسته‌ای خواهد بود. رئیس جمهوری آمریکا ۲۲ اردیبهشت ماه امسال قرار است تصمیم خود را در باره تعلیق تحریم‌های هسته‌ای ایران اعلام کند. وی دی ماه سال گذشته بار دیگر مجبور شد تایید تعهدات ایران در موضوع برجام و ماندن در این توافق جهانی را اعلام کند، اما برای ادامه حیات برجام چهار شرط گذاشت: «بازرسی از همه سایت‌های ایرانی مورد نظر بازرسان بین‌المللی، تضمین به عدم نزدیک شدن به سلاح هسته‌ای، همیشگی بودن برجام و محدودیت برنامه موشک‌های دوربرد ایران».

این شروط درحالیست که ایران بار‌ها اعلام کرده هیچگاه حتی قبل از برجام که غنی سازی را در مقیاس قبلی انجام می‌داد دنبال سلاح هسته‌ای نبوده و طبق فتوای رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز این موضوع حرام است.
درمورد شرط بازرسی‌ها نیز این مهم طبق معاهدات بین المللی و مفاد برجام در جریان بوده و حدود ۱۰ بار مهر تایید آژانس بین المللی اتمی بر اجرای تعهدات ایران موید همین همکاری هاست.

ترامپ همچنین مدعی است مدت زمانی که در برجام برای آغاز غنی سازی در مقیاس اعلام شده درنظر گرفته شده کم است؛ سران آمریکا و رسانه‌های غربی از این موضوع به عنوان «بند غروب» نیز یاد کرده اند که تهران در این زمینه واکنش لازم را داشته و اعلام کرده که حاضر به گفت: وگو درباره هیچکدام از بند‌های برجام به هیچ عنوان نخواهد بود.

در مورد شرط دیگر درباره موشک‌های بالستیک نیز تهران اعلام کرده است قدرت موشکی صرفا جنبه دفاعی دارد و هیچ کس نمی‌تواند این حق را از مردم ایران سلب کند، این موضوع خارج از برجام است و بار‌ها طرفین برجام و سران اروپا، حتی خود مقام‌های آمریکایی اذعان کرده اند که موضوع موشک‌ها هیچ ارتباطی به برجام ندارد.

با توجه به پاسخ‌هایی که جمهوری اسلامی به شروط تعیین شده ترامپ داده و نیز خانه تکانی ترامپ در کابینه اش بویژه برکناری تیلرسون وزیرخاجه سابقش - که علت برکناری را ترامپ اختلاف نظرش بااو درباره برجام اعلام کرده بود- بسیاری از تحلیلگران گمانه زنی کرده اند که ترامپ شرایط داخل دولتش را آماده خروج از برجام کرده است.

از نگاه این تحلیلگران، حالا دیگر تیلرسون هم نیست که در قامت مسئول مستقیم مرتبط با برجام تبعات برهم زدن یک توافق بین المللی را به رئیس جمهوری آمریکا گوشزد کند و نگذارد ترامپ به اعتبار آمریکا در جهان خدشه بزند.

اواخر اسفند سال گذشته رکس تیلرسون برکنار شد تا فعالیت شصت و نهمین وزیرخارجه آمریکا بیش از یکسال ادامه نیابد؛ پس از او ترامپ مشاور امنیت ملی اش را نیز برکنار و یک چهره جنگ طلب - جان بولتون- که به اظهارنظر‌های افراطی و جنگ طلبانه شهرت دارد به جای هربرت ریموند مک‌مستر در این مسئولیت معرفی کرد.
انتصاب بولتون نیز در ادامه سیاست ترامپ برای خروج از برجام و ایجاد تنش و درگیری‌های بیشتر در جهان قلمداد شده است.

ترامپ در رقابت‌های انتخاباتی اش هم وعده برهم زدن برجام را داده بود؛ او که بار‌ها گفته برجام برای آمریکا نفعی نداشته اعتقاد دارد منافعی که ایران از این توافق برده بسیار بیشتر از واشنگتن است. این نوع نگاه البته کاملا در تضاد کامل با مخالفان برجام در داخل ایران است و این مخالفان هیچگاه نخواستند که سخنان ترامپ را بشنوند، اما آنچه حسن روحانی رئیس جمهوری و محمد جواد ظریف وزیر امور خارجهه ایران در این باره اعلام کرده اند این بوده که برجام معادله‌ای برد-برد بوده است. طرف‌های اروپایی نیز برجام را توافقی جهانی و ناشی از نگاه برد - برد خوانده اند.

اما رئیس جمهوری تاجر آمریکا می‌گوید برجام برای کشورش باخت بوده نه برد و برای سهم بیشتر چانه می‌زند؛ چیزی که در نظام بین الملل و توافق هسته‌ای در وضع کنونی امکان پذیر نیست و ایران بار‌ها مذاکره مجدد درباره برجام را بشدت رد کرده است.

ترامپ از آغاز ریاست جمهوری خیلی تلاش کرد، برجام را هوا کند، اما فشار‌های داخلی و خارجی مانع آن می‌شد و حالا چینش کابینه را به شکلی درآورده که فضای داخل دولت آمریکا برای برهم زدن برجام مهیاتر است باید دید آیا فضای خارج از دولت آمریکا نیز برای نابودی برجام مساعد است؟

اظهارنظر‌ها و واکنش مقام‌های اروپایی خلاف این را ثابت کرده است؛ نه تنها اروپا بلکه تقریبا همه مقام‌های کشور‌های جهان - جز یکی دو کشور عربی و نیز رژیم صهیونیستی- با دلایل بسیاری مخالف برهم زدن برجام هستند و استدلال‌هایی مختلفی نیز برای آن مطرح می‌کنند.

حالا هرچه به ۲۲ اردیبهشت ماه نزدیک‌تر می‌شویم رایزنی‌های مقامات اروپا با آمریکایی‌ها نیز بیشتر و سفر سران اروپا به آمریکا نیز در همین زمینه و برای دفاع از برجام تحلیل می‌شود.

چرا اروپا از برجام دفاع می‌کند؟
برای درک اینکه چرا برجام برای اروپا اهمیت دارد می‌توان نگاهی به اظهارنظر‌های سران این قاره انداخت، اما دلایل دیگری هم دارد که شاید به زبان نیامده باشد.

برجام پس از ۱۴ سال کشمکش بین کشور‌های مختلف و در ده‌ها جلسه فشرده سران حداقل هفت کشور بزرگ جهان حاصل شد. مقام‌های این کشور‌ها بیکار نبوده اند که چند سال وقت خود را صرف مذاکره کنند و ساعت‌ها و روز‌ها درباره مفاد و بند‌های این توافق صحبت و چانه زنی کنند و دست آخر براحتی یک نفر بیاید بگوید من آن را قبول ندارم و باید تغییر کند.

برجام تعهد باراک اوباما یا دولت رئیس جمهوری پیشین آمریکا نبوده است که رئیس جمهوری بعدی این کشور بتواند براحتی درباره بودن یا نبودن آن تصمیم بگیرد؛ اگر قرار باشد میزان تعهد و پایبندی به تعهدات و معاهده‌های بین المللی اینگونه توسط دولت‌ها مورد اقبال و اجرا قرار گیرد که دیگر سنگ روی سنگ در جهان بند نمی‌شود و باید با قانون جنگ مسائل را انجام داد.

صرفنظر از جنبه‌های بین المللی برجام که در ذیل شورای امنیت سازمان ملل و آژانس بین المللی انرژی اتمی به سرانجام رسیده، چند سوی این توافق کشور‌های مهم اروپایی هستند که در قالب اتحادیه اروپا به نمایندگی از همه اروپا به حصول برجام کمک کردند.

صرفنظر از جنبه‌های اقتصادی، اروپا دلایل دیگری نیز دارد تا همه ابزار‌ها را برای بقای برجام به کار گیرد که مرور سخنان فدریکا موگرینی سخنگوی کمیسیون سیاست خارجی اتحادیه اروپا طی چند ماه گذشته بتن‌هایی گویای این دلایل است.

شاید موگرینی که ششم شهریور ماه سال گذشته در آغاز کنفرانس سال ۲۰۱۷ نمایندگان کشور‌های عضو اتحادیه اروپا در بروکسل درحال سخنرانی بود این روز‌ها را پیش بینی می‌کرد که ترامپ کابینه اش را با رویکرد ضدبرجامی بچیند و تلاش برای متقاعد کردن او سخت‌تر شود، زیرا نماینده سیاست خارجی اروپا به عنوان متولی پیگیری امور برجام در قاره اروپا گفته بود: بار‌ها تکرار کرده ام که برجام توافقی بین المللی است و این احساس را دارم که در ماه‌های آینده باید بار‌ها این موضوع را تکرار کنیم.

وی تاکید کرده بود: این توافق تعهد کل جامعه بین المللی از یک طرف و ایران از طرف دیگر بود که با یک قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل هم حمایت شده و بطور منظم مورد تایید آژانس بین المللی انرژی اتمی هم قرار گرفته است.

موگرینی در جای دیگری گفته بود: موضوع اعتبار توافق‌های بین المللی بسیار مهم است. آنچه قابل دفاع است اینکه شانیت و اعتبار اتحادیه اروپا همواره برای کشور‌های این قاره اهمیت داشته است؛ آمریکا همواره دنبال از هم پاشیدگی اتحادیه اروپا برای نمایش اقتدار بیشتر خودش بوده و این اعتبار بویژه پس از جدایی انگلیس و حاشیه‌هایی که برای کشور‌های اروپایی همراه داشته اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
طبیعی است همه کشور‌های اروپایی تلاش خود را به کار گیرند از حیثیت و اعتبارشان دفاع کنند، زیرا آن‌ها معتقدند برجام معادله‌ای بین المللی، برد- برد و منطبق با اصول منطق دیپلماسی و نظام روابط بین الملل بین کشور‌ها حاصل شده و نباید براحتی خدشه‌ای به آن وارد شود.

نکته دیگر، ارتباطی است که کشور‌های اروپایی پس از برجام با ایران گرفتند؛ ارتباط سیاسی و اقتصادی ایران با اروپا پس از برجام به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش یافت و برخی آمار‌ها نشانگر رشد بالای ۶۰ درصدی حجم مبادلات تجاری با منطقه یورو است.

اگر آمار سفر سران اروپایی به تهران پس از برجام را در نظر بگیریم، می‌بینیم مقام‌های اروپایی پس از حصول برجام رویکرد‌ها و راهبرد‌های کشورشان را طرح ریزی و براساس آن مناسبات سیاسی و اقتصادی با ایران را در دستور کار قرار داده اند و در این زمینه‌ها طی پنج سال گذشته وقت و هزینه‌های بسیاری صرف کرده اند و در این مسیر فقط صادر کننده نبوده اند بلکه براساس گزارشی که پایگاه خبری «یورواستات» وابسته به کمیسیون اروپا منتشر کرده، رشد واردات اتحادیه اروپا از ایران در ۲۰۱۷ بیشتر از رشد صادرات اتحادیه اروپا به ایران بوده است.

ایران پس از برجام حدود ۸۵ میلیارد دلار توافق برای جذب سرمایه خارجی و نیز فاینانس به انجام رسانده که حدود ۱۵ میلیارد دلار آن جذب شده است. بخش قابل ملاحظه‌ای از این میزان به کشور‌های اروپایی اختصاص دارد.

براساس گزارش ها، بیش از ۵۰ میلیارد دلار از این آمار در جذب سرمایه و نیز فاینانس‌ها به توافق تهران با کشور‌های اروپایی مربوط می‌شود که قرارداد‌هایی ازجمله خرید هواپیما با بوئینگ و ایرباس، توتال، زیمنس، پژو، رنو، طرح راه آهن و گشایش خط اعتباری ایتالیا و نیز فاینانس‌ها با بانک‌های اتریشی، دانمارکی و روسی را در بر می‌گیرد.

باتوجه به شرایط اقتصادی جهان و جنگ تجاری که بتازگی آمریکا با اروپا بر سر تعرفه‌ها به راه انداخته حضور در بازار‌های بکر و بزرگ ازجمله ایران برای اروپا حائز اهمیت بسیار است و اروپایی‌ها تلاش کرده اند در پنج سال گذشته زیرساخت‌های ارتباطات و مناسبات مختلف اقتصادی را با تهران پی ریزی کنند و حالا نمی‌توانند بنشینند و دست روی دست بگذارند تا یک نفر قلدرمآبانه بگوید که، چون من قرارداد را امضا نکرده ام و به نفع من نیست، آن را قبول ندارم.

این موضع گیری‌ها تنها به مقام‌های اتحادیه اروپا محدود نبوده اگرچه این اتحادیه در موضوع‌های سیاسی همچون برجام موضعی واحد دارند، اما سایر مقام‌های طرف برجام و حتی سایر کشور‌های اروپایی ازجمله فرانسه، آلمان و انگلیس نیز بار‌ها بر حفظ برجام سخن رانده اند.

ازجمله این موارد می‌توان به اظهارات وزیر امورر خارجه انگلیس در سفر سال گذشته اش به تهران اشاره کرد که تاکید کرد: از برجام به عنوان یک توافق نامه بین المللی حمایت می‌کنیم، زیرا این یک توافق نامه خیلی مهم است و ما علاقمندیم نه تنها در بخش هسته ای، بلکه در بخش اقتصادی نیز مردم ایران از آن بهره ببرند.

برجام منهای ترامپ؟
هربار که ترامپ طی دوران ریاست جمهوری اش از برهم زدن برجام سخن گفته هیچکس در اروپا از آن حمایت نکرده است؛ حتی وقتی فشار‌های واشنگتن به اروپا بویژه در زمینه‌های اقتصادی زیاد شده، باز کشور‌های اروپایی موضعی غیر از دفاع از برجام نگرفته اند.

اروپایی‌ها که همیشه در موضوعاتی مانند حقوق بشر و بحث‌های منطقه‌ای در خاورمیانه با آمریکا همراهی داشته اند، به موضوع برجام که رسیده اند بصراحت گفته اند بحث موشک‌های ایران و مسائل دیگر ارتباطی با برجام ندارد.

اخیرا که پس از شرط گذاری ترامپ برای برجام و تلاش برای مذاکره مجدد درباره برخی مفاد آن، اروپایی‌ها با فشار‌های بیشتر واشنگتن مواجه شدند هم اگرچه موضعی نرم‌تر در برابر ترامپ گرفتند تا به قول تحلیلگران روابط بین الملل، شکلاتی هم به رئیس جمهوری ترامپ داده باشند، با این حال گفته اند که می‌توان در مورد بحث موشک‌های ایران جدای از موضوع برجام صحبت کرد، اما به طور مشخص علیه برجام موضعی نتوانسته اند بگیرند.

حالا در شرایطی که همه شواهد نشان می‌دهد ترامپ اصرار بر خروج از برجام دارد و زمینه را حداقل داخل دولتش برای خروج از آن مهیا می‌بیند، بسیاری از کارشناسان امکان برجام منهای ترامپ را مطرح می‌کنند و می‌گویند که برجام بدون آمریکا هم امکان حیات دارد و دیگر کشور‌های جهان بویژه اروپا می‌توانند بدون تحریم روابط عادی با تهران داشته باشند.

جمهوری اسلامی ایران البته بار‌ها تاکید کرده است اگر قرار باشد از منافع برجام منتفع نشود هیچ دلیلی برای ماندن در آن ندارد و تازمانی که این مهم اتفاق بیفتد ماندن در این توافق را در دستور کار خواهد داشت.
مقامات جمهوری اسلامی گفته اند خود را از خیلی وقت پیش برای خروج از برجام آماده کرده اند و همه گزینه هایشان روی میز است.

حال در این شرایط که جامعه جهانی بویژه اروپا اصرار بر دفاع از حیثیت اصول روابط بین الملل و نیز معاهده‌های جهانی دارد و از سویی می‌خواهد از مناسبات تجاری با ایران نیز بهره گیرد باید منتظر بمانیم و ببینیم که ترامپ موفق می‌شود خدشه بزرگی به اعتبار مجامع بین المللی با از بین بردن برجام وارد کند یا اروپایی‌ها تلاش خواهند کرد حتی در صورت خروج آمریکا، مناسباتشان را با تهران ادامه دهند و ضمن انتفاع از جنبه‌های اقتصادی آن، از حیثیت و اعتبار سیاسی خودشان هم دفاع کنند؟