چرا اغلب اجرام فضایی «کُروی» هستند؟!

فرادید| ستاره‌شناسان از طریق تلسکوپ‌های زمینی و فضایی می‌توانند نقاط دورافتاده جهان هستی را بنگرند. فرقی نمی‌کند سیاره‌ای چقدر دورافتاده یا چقدر عجیب باشد، دست‌کم یک چیز در فضا حقیقت دارد: بسیاری از چیزها مدور هستند. 

به گزارش فرادید؛ اما چه چیزی سبب گرد شدن این اجرام آسمانی می‌شود؟ خلاصه‌ترین پاسخ این است: نیروی جاذبه. 

آنجالی تریپاتی، متخصص فیزیک نجومی در برنامه کاوش سیارات فراخورشیدی ناسا به لایوسایِنس گفته است: «واقعاً شگفت‌انگیز است که بسیاری از چیزهایی که در فضا دیده‌ایم و درباره‌شان می‌دانیم، گرد هستند.» اثر گردکننده نیروی جاذبه حاصل "خودگرانش" است؛ یعنی گرانشی که یک شئ که در این مورد منظور ما اجرام آسمانی است، نسبت به خودش اعمال می‌کند. زمانی که یک سیاره یا شاید یک قمر، توده‌ای را به قدر کافی انباشته کند، خودگرانشی آن سبب می‌شود در حالت گردشدگی یا کروی بودن قرار گیرد». 

اجرام جهان حدود ۱۳.۸ میلیارد سال پیش پس از انفجار بزرگ شکل گرفتند. ذرات کوچک غبار به شکل ابرهای غبارآلود عظیمی به شکل دونات شروع به چرخش کردند. به گفته ناسا، اگر این برخورد ملایم بود، ذرات غبار در هم می‌آمیختند. برخوردها یکی پس از دیگری اثر گلوله‌برفی ایجاد کردند، هر قدر توده انباشته یک سیاره بیشتر بود، گرانش آن بیشتر می‌شد و ماده بیشتری را جذب خود می‌کرد. 

برونو مِرین، ستاره‌شناس می‌گوید: «گرانش تمام ماده را به سمت مرکز گرانش سوق می‌دهد. شبیه سینک آشپزخانه است. تمام آب به سمت مرکز سینک حرکت می‌کند. در خصوص سیارات، هر ماده‌ای سعی می‌کند تا جای ممکن به مرکز گرانش نزدیک شود.» 

اجرام آسمانی آنقدر به حرکت دادن ماده به اطراف ادامه می‌دهند که به تعادل برسند، حالتی که در آن، هر نقطه تا جای ممکن به مرکز نزدیک است و تنها شکلی که به این نوع تعادل در فضا می‌رسد، کُره است. 

عطارد و زهره کره‌های تقریباً کاملی هستند چون حرکت چرخشی آن‌ها آهسته‌تر است. سیارات یخی هم تقریباً به طور کامل گرد هستند، چون لایه یخ بسیار یکنواخت توزیع می‌شود. 

یکی از قمرهای سیاره مریخ با عوان فوبوس که به خاطر جرم کمش گرانش کافی برای کروی شدن را نداشته است

اما «گرد بودن» به معنای دایره کامل بودنِ هر سیاره نیست. غول‌های گازی، مشتری و زحل در نیمگان خودشان برآمدگی دارند چون حرکت‌شان سریع است. زحل به جای اینکه یک دایره کامل باشد، شبیه توپ بسکتبالی است که کسی روی آن نشسته است. حتی زمین هم یک برآمدگی کوچک کمتر از ۱ درصد دارد و دلیل آن نیروی گریز از مرکز است؛ نیروی بیرونی روی یک شئ در حال چرخش. بنابراین، زمین در قطبین خود پهن است یا شکل دایره‌ای آن کمی مسطح شده است. 

اگرچه جهان هستی مملو از اشکال دایره‌ای است، بسیاری از اجرام فضایی حتی از راه دور هم گرد نیستند. سیارک‌ها و ستاره‌های دنباله‌دار می‌توانند هر شکلی داشته باشند و توسط برخوردها و چرخش میان‌ستاره‌ای تغییر شکل دهند. مریخ، قمر سیب‌زمینی‌شکلی به نام فوبوس دارد. در واقع، تنها حدود ۲۰ قمر از نزدیک ۳۰۰ قمر شناخته‌شده در منظومه شمسی آن شکل گردی را دارند که ما انتظار داریم و باقی اشکال نامنظم دارند. دلیل تمام این اجرام غیرگرد این است: توده کمتر آن‌ها به این معناست که آن‌ها برای یکسان کردن شکل‌شان، گرانش کافی ندارند.

مترجم: زهرا ذوالقدر