تصاویر؛ باستان‌شناسی در دل فضا؛ دانشمندان درتلاش برای حفظ میراث کیهانی بشر

زیرساخت‌های سفر انسان به فضا شاید تنها چند دهه قدمت داشته باشند، اما بخشی از آن همین حالا هم ازدست‌رفته است. نسل جدیدی از «باستان‌شناسان فضایی» در تلاش‌اند تا آنچه باقی مانده را نجات دهند.

فضا در مقیاسی بی‌سابقه در حال تجاری شدن است. اشیاء و یادگارهایی که داستان سفر نوع بشر به فضا را روایت می‌کنند، در برابر نیروهای قدرتمند سیاسی و اقتصادی و با وجود حمایت‌های قانونی اندک چه در مدار و چه در روی زمین، در معرض خطر قرار دارند.

اشیاء و مکان‌های مرتبط با فضا مانند استون‌هنج آثاری غیرقابل جایگزین هستند که برای بشریت معنایی فرازمانی دارند، چرا که نمایانگر مرحله‌ای اساسی از تکامل نوع ما محسوب می‌شوند. اغلب آن‌ها جلوه‌ای از غرور ملی نیز به شمار می‌روند، چرا که تحققشان مستلزم تلاش‌های علمی و صنعتی چشمگیری بوده است. گاهی نیز این مکان‌ها یادبودی برای کسانی هستند که در جریان برنامه‌های بلندپروازانه فضایی جان خود را از دست دادند.

آثار فضایی کاربرد دیگری هم دارند. بررسی این اشیاء و مکان‌ها به پژوهشگران کمک می‌کند تا بهتر بدانند فضانوردان چگونه با فناوری‌های نو تعامل می‌کنند، چگونه با محیط‌های جدید سازگار می‌شوند و چه رسوم فرهنگی تازه‌ای را شکل می‌دهند. نتایج این پژوهش‌ها می‌توانند در طراحی فضاپیماهای آینده اثرگذار باشند و موفقیت مأموریت‌های فضایی بعدی را تضمین کنند.

آیا نسل جدیدی از باستان‌شناسان فضایی پیشرو مانند «آلیس گورمن» و «جاستین والش» می‌توانند میراث فضایی ما را برای نسل‌های آینده حفظ کنند؟ و آیا کار آن‌ها می‌تواند مسیر آینده اکتشافات فضایی را تغییر دهد؟

در ۱۵ ژانویه ۲۰۲۵، صندوق آثار تاریخی جهان فهرست دیده‌بان ۲۵ میراث در معرض خطر را منتشر کرد. این فهرست با قرار دادن ماه و تمرکز بر محل فرود مأموریت آپولو ۱۱ در کنار سایت‌های در معرض خطر روی زمین، بسیاری را شگفت‌زده کرد.

تحلیل باستان‌شناس‌ها از عکس‌های موجود در ایستگاه فضایی بین‌المللی نشان داد که فضانوردان چگونه فضاهای مختلف این ایستگاه را شخصی‌سازی کرده‌اند تا نوعی نمایش بصری از هویت خود ارائه دهند. این تصاویر نشان می‌دهد که فضانوردان، «فضاهای خالی» را با چیزهایی مانند نمادهای مذهبی، نشان‌های مأموریت، قهرمانان فضایی و حتی یک برچسب ژئوکشینگ (مانند چیزی که روی در یخچال در زمین می‌چسبانند) پر کرده‌اند.

سال گذشته، اهمیت کار جاستین والش و آلیس گورمن در زمینه باستان‌شناسی فضایی باعث شد آن‌ها در فهرست «۵۰ کاوشگر برجسته» باشگاه اکتشافات (Explorers Club 50) قرار بگیرند. این فهرست به افرادی تعلق دارد که در حال تغییر جهان و گسترش معنی اکتشافات هستند. والش می‌گوید: «در واقع یکی از شرکت‌هایی که در حال طراحی یک ایستگاه فضایی خصوصی است، به ما گفت که از پژوهش‌هایمان درباره چگونگی سازگاری انسان‌ها با زندگی در فضا، در طراحی داخلی ایستگاهشان استفاده کرده‌اند. شنیدن این حرف واقعاً دلگرم‌کننده بود.»

برای بسیاری، تلاش برای ثبت و محافظت از میراث فضایی بشر از زمانی آغاز شد که بت اولیری، استاد بازنشسته باستان‌شناسی در دانشگاه ایالتی نیومکزیکو در آمریکا، گزارش پروژه میراث قمری (Lunar Legacy Project) را در سال ۲۰۰۰ منتشر کرد. هدف اولیه این پروژه، مواجهه با کل سطح ماه به عنوان یک سایت باستان‌شناسی و نقشه‌برداری از تمام اشیایی بود که بشر روی آن باقی گذاشته است؛ اما به گفته اولیری، این مأموریت با توجه به منابع مالی محدود، بسیار گسترده‌تر از حد انتظار بود. او می‌گوید:

در حدود سال ۲۰۰۰ برآورد کردیم که صد تُن مواد روی ماه باقی مانده است. حالا به نظرم این عدد از ۴۰۰ تُن هم بیشتر شده و البته این فقط تخمینی تقریبی است. پس سؤال این است: چه چیزهایی اهمیت دارند؟ روی کدام سایت‌ها باید تمرکز کنیم؟ ما می‌توانستیم سایت فرود کاوشگر لونا ۲ شوروی را انتخاب کنیم؛ زیرا این فضاپیما اولین جسم ساخت بشر بود که روی ماه فرود آمد؛ اما در عوض، پایگاه ترنکوئیلیتی را انتخاب کردیم؛‌ زیرا مکانی بود که انسان‌ها با رسیدن به آن، برای اولین‌بار روی یک جرم آسمانی دیگر فرود آمدند. از نظر اهمیت بین‌المللی می‌توان آن را با استون‌هنج مقایسه کرد. چون امکان سفر به ماه را نداشتیم، مجبور شدیم واقعاً در آرشیوها جست‌وجو کنیم تا بفهمیم در پایگاه ترنکوئیلیتی چه چیزهایی روی سطح ماه باقی مانده‌اند.

پروژه‌ی یادشده تاکنون حدود ۱۰۶ شیء و شاخصه را که در ماه باقی مانده‌اند، شناسایی کرده است. در باستان‌شناسی، «شاخصه» به مواردی مانند رد پا گفته می‌شود که نمی‌توان آن‌ها را جابه‌جا کرد. این اشیاء شامل موارد معمولی مانند بیلچه‌های نمونه‌برداری، موارد احساسی مانند رد پا و موارد تأثربرانگیز مانند نشان مأموریت آپولو ۱ هستند. سه فضانورد آپولو ۱ در سال ۱۹۶۷ جان باختند. در آن حادثه، آتش در داخل کپسول آن‌ها هنگام آماده‌سازی در سکوی پرتاب کیپ کاناورال شعله‌ور شد.

در این میان، شگفتی‌هایی نیز وجود داشت. برای مثال مدال‌هایی از دو کیهان‌نورد روس، ولادیمیر کوماروف و یوری گاگارین نیز وجود دارند که توسط فضانوردان آپولو ۱۱ در ماه جا گذاشته شده‌اند. اولیری می‌گوید: «همسران این دو کیهان‌نورد، مدال‌ها را در اوج رقابت فضایی و جنگ سرد، به فضانوردان آمریکایی سپرده بودند. واقعاً تأثیرگذار است، این‌طور نیست؟»

وب‌سایت پروژه LLP این پرسش را مطرح می‌کند: «اگر از سایت آپولو ۱۱ محافظت نشود، چه چیزی از آن باقی خواهد ماند؟»

باستان‌شناس‌های فضایی به‌جای کندوکاو فیزیکی در خاک، شواهد را از تصاویر ماهواره‌ای، داده‌های سنجش از دور، تصاویر سطح سیارات و مدارگردها بررسی می‌کنند. گورمن می‌گوید:

باستان‌شناسی فضایی درباره کنار هم گذاشتن همه این نوع داده‌ها و ترکیب آن‌ها به شیوه‌ای متفاوت با یک مهندس است تا نکته‌ای تازه درباره یک شیء بیان شود. اینکه، محل یا زمینه این شیء کجاست؟ در آن محیط فضایی چه بر سرش آمده است؟ چه شکلی است؟ یک انسان چگونه ممکن است چنین چیزی را تجربه کند؟ این کار کمی با انتظار معمول از باستان‌شناسی در تضاد است، چون باستان‌شناسی معمولاً رشته‌ای بسیار فیزیکی است، اما ما اغلب نمی‌توانیم آن بُعد فیزیکی را در فضا تجربه کنیم.

طبیعی است که بخواهید آنچه را ثبت کرده‌اید، حفظ کنید؛ اما آیا این واقعاً باستان‌شناسی است؟ گورمن توضیح می‌دهد:

این مسئله‌ای است که مردم با آن مشکل دارند. می‌گویند: «چطور ممکن است این باستان‌شناسی باشد؟ خیلی تازه است.» اما گذشته از کِی شروع می‌شود؟ طبق گفته نویسنده علمی-تخیلی آیزاک آسیموف، گذشته می‌تواند از یک هزارم ثانیه پیش آغاز شده باشد.

در سال ۲۰۱۰، بث اولیری و همکارانش موفق شدند پایگاه ترنکویلیتی را به دلیل نقش دو ایالت کالیفرنیا و نیومکزیکو در برنامه فضایی، در فهرست املاک و منابع فرهنگی این دو ایالت ثبت کنند. پنج سال بعد، پروژه باستان‌شناسی ایستگاه فضایی بین‌المللی راه‌اندازی شد.

از آن زمان، باستان‌شناسی فضایی توجه بیشتری را به خود جلب کرد. وظیفه شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (Icomos) ترویج حفاظت از میراث و مشاوره به کمیته میراث جهانی یونسکو برای ثبت مکان‌ها در فهرست جهانی است.

گای جورایف، باستان‌شناس فضایی و پژوهشگر ارشد کینگز کالج لندن می‌گوید ایجاد کمیته علمی بین‌المللی Icomos در حوزه میراث هوافضا (ISCoAH) در سال ۲۰۲۳ که تهدیدهای مربوط به سایت‌های باستان‌شناسی در ماه را به رسمیت شناخت، «گامی بسیار مهم» برای رشته باستان‌شناسی فضایی بود.

جورایف همچنین به مطالعه‌ی آنچه میراث تاریک برنامه فضایی شوروی می‌نامد می‌پردازد. این میراث همچنین شامل افرادی است که جان خود را در ساخت پایگاه فضایی بایکونور در اتحاد جماهیر شوروی سابق از دست دادند.

بسیاری امیدوارند که قرارگرفتن ماه در فهرست نظارتی سال ۲۰۲۵ صندوق آثار تاریخی جهان به پیشرفت‌های بیشتری مثل تهیه‌ی فهرست بین‌المللی مورد تأیید از مکان‌های میراث فضایی و تدوین یک منشور جهانی برای میراث فضایی منجر شود. گورمن می‌گوید: «می‌توانم بگویم که ما بعد از ۲۵ سال، تازه در حال آغاز راه هستیم.» اما سرنوشت فضاپیماهای دارای اهمیت تاریخی، حتی نامشخص‌تر است.

جاستین والش می‌گوید: «ایده‌هایی مطرح شده مبنی بر اینکه مهم‌ترین اشیاء تاریخی را در یک مدار باثبات و نسبتاً خلوت به دور زمین قرار دهیم که به‌نوعی نقش یک موزه فضایی را ایفا کند. این مدار می‌تواند شامل اشیائی مانند ونگارد ۱، قدیمی‌ترین شیء باقی‌مانده در فضا باشد.» بر اساس مقاله‌ای در ژانویه ۲۰۲۵، علاقه‌مندان به فضا می‌خواهند ونگارد ۱ باید به زمین بازگردانده شود و در موزه به نمایش درآید.

به همین ترتیب می‌توان استدلال کرد که تلسکوپ فضایی هابل که درک ما از جهان را دگرگون کرده و ایستگاه فضایی بین‌المللی، بزرگ‌ترین فضاپیمای ساخته‌شده تاکنون نیز باید حفظ شوند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که تا ۴۰ درصد از ایستگاه فضایی می‌تواند در هنگام بازگشت به جو سالم بماند. یکی از پژوهشگران می‌گوید: «باید نگاه بهتری به مسئله‌ی پایان عمر این فضاپیماها داشته باشیم. اگر می‌توان پیش‌بینی کرد که یک مأموریت از نظر تاریخی اهمیت خواهد داشت، حفظ آن فضاپیما باید بخشی از محاسبات ما باشد.»

پندرز که مدیر منابع فرهنگی نیروی هوایی و نیروی فضایی ایالات متحده در ایستگاه فضایی کیپ کاناورال است، باید میان نیاز به حفاظت و نیازهای فزاینده‌ی صنعت فضایی تجاری تعادل برقرار کند. او از منطقه‌ای به مساحت ۷٬۸۰۰ هکتار در فلوریدا مراقبت می‌کند که آنچه وی «مهم‌ترین بخش‌های تاریخ و آینده برنامه فضایی ایالات متحده» می‌نامد، از جمله زمین مقدس کیپ کاناورال را دربرمی‌گیرد.

پندرز بخش زیادی از زمان خود را صرف مشورت با دفتر حفاظت تاریخی ایالتی می‌کند تا مشخص شود آیا استفاده مجدد از این مجتمع‌های پرتاب تاریخی مجاز است یا نه. او می‌گوید: «بلو ارجین آشیانه‌ی S را در اختیار گرفته و به اهمیت تاریخی آن واقف است. آن‌ها برای حفظ اصالت ساختمان و آشیانه همکاری خوبی با ما داشته‌اند.»

آشیانه‌ی S محل اولین برنامه فضایی انسانی ایالات متحده، یعنی پروژه مرکوری بود و موشک‌های بلو ارجین هم به نام فضانوردان معروف این پروژه نام‌گذاری شده‌اند. همچنین کشف‌های جدید باستان‌شناسی نیز در آنجا انجام شده است.

پندرز می‌گوید: «یکی از پیمانکارانی که در مجتمع پرتاب بلو ارجین کار می‌کرد، قطعات موشکی را پیدا کرد و مرا خبر کرد. چیزی که یافتم این بود که در دهه‌های ۵۰ و ۶۰ آن‌قدر در تب‌وتاب توسعه موشک و فرستادن انسان به فضا بودیم که قطعات موشک‌ها را همین‌طور از حصار سکوی پرتاب به بیرون پرت می‌کردند و هنوز هم آن‌ها آنجا بودند.

تجاری‌سازی فضا به این معناست که اکنون زمانی حیاتی برای حفظ میراث فضایی است. اولیری می‌گوید: ««این لحظات مهم و خارق‌العاده در تاریخ بشریت شایسته توجه ما و شایسته آن هستند که در آینده نیز وجود داشته باشند.»