تصاویر؛ از جرقه آتش‌بازی تا کابوس هایپرسونیک؛‌ موشک بالستیک چگونه کار می‌کند؟

موشک بالستیک، نمادی از توانایی علمی و پتانسیل تخریبی، در طول قرن‌ها، ژئوپلیتیک بین‌المللی را شکل داده است. این جنگ‌افزار که مسیر تحول خود را از ابزار آتش‌بازی در چین باستان تا سیستم‌های پیشرفته و دقیق امروزی با برد بین‌قاره‌ای پیموده است، روایتی جذاب و تاریخچه‌ای غنی از نوآوری، اکتشاف تصادفی و پیگیری بی‌وقفه برای برتری استراتژیک را به نمایش می‌گذارد.

درک عملکرد این موشک‌های قدرتمند نیازمند بررسی دقیق مبانی علمی در حوزه‌هایی چون شیمی پیشرانه‌ها، فیزیک دینامیک، ریاضیات محاسباتی و مهندسی هوافضا است که پرواز آن‌ها را ممکن کرده. این کاوش، تعامل پیچیده میان نیروهای محرکه، فناوری‌های هدایت و کنترل و دکترین‌های استراتژیک را آشکار می‌کند که به شکل‌گیری نظم ژئوپلیتیک معاصر منجر شده است.

تاریخچه‌ی فناوری موشکی به قرن دهم در چین بازمی‌گردد؛ جایی که کیمیاگران تائوئیست در حین جستجو برای اکسیر جاودانگی، به‌طور اتفاقی به فرمولاسیون باروت، ترکیبی ناپایدار از نیترات پتاسیم، گوگرد و زغال دست یافتند. اولین نمونه‌های موشک، مانند «موش زمین»، لوله‌هایی غیرقابل کنترل بودند که نشان می‌دهد فناوری‌های اولیه بیشتر حاصل شانس و کنجکاوی بوده‌اند تا تحقیقات هدفمند.

انقلاب واقعی در فناوری موشکی با موشک V-2 آلمان در جنگ جهانی دوم رخ داد. این موشک ۱۲,۵۰۰ کیلوگرمی که با سوخت مایع کار می‌کرد، براساس اصول مهندسی دقیق (و نه آزمون و خطا) طراحی شده بود. V-2 می‌توانست به ۵ برابر سرعت صوت برسد و به عنوان اولین موشک بالستیک واقعی، بی‌صدا و بدون هشدار بر سر دشمن فرود می‌آمد.

قابلیت پرتاب از سکوهای متحرک، V-2 را به سلاحی غیرقابل پیش‌بینی و ابزاری برای ایجاد وحشت تبدیل کرده بود. پس از جنگ جهانی دوم و شکست آلمان نازی، ایالات متحده با به دست آوردن فناوری کامل V-2، شامل تجهیزات، اسناد فنی و تیم مهندسی آن، پایه‌های برنامه‌های موشکی و فضایی آینده خود را بنا نهاد.

میراث موشک V-2، رقابت تسلیحاتی جنگ سرد را کلید زد. در سال ۱۹۵۷، اتحاد جماهیر شوروی با آزمایش اولین موشک بالستیک قاره‌پیما (ICBM) و پرتاب ماهواره اسپوتنیک، به برتری استراتژیک دست یافت. پاسخ آمریکا، تأسیس ناسا و توسعه برنامه موشکی اطلس بود.

این رقابت به شکل‌گیری دکترین «تخریب تضمین‌شده‌ی متقابل» (MAD) منجر شد؛ یک بن‌بست استراتژیک که در آن، ترس از نابودی کامل و حتمی طرفین، مانع از شروع حمله هسته‌ای می‌شد.

غول‌های هایپرسونیک: نسل جدید موشک‌های بالستیک

موشک‌های بالستیک ضدکشتی (Anti-Ship Ballistic Missiles یا ASBM) گونه‌ای تخصصی از موشک‌های بالستیک هستند که برای هدف قرار دادن کشتی‌های متحرک، به‌ویژه ناوهای هواپیمابر، طراحی شده‌اند. این موشک‌ها ترکیبی از دقت موشک‌های بالستیک و قابلیت‌های هدایتی پیشرفته را به کار می‌گیرند تا اهداف دریایی را در فواصل دور، گاهی بیش از ۴٬۰۰۰ کیلومتر، مورد اصابت قرار دهند.

نمونه‌ی بارز این فناوری، موشک بالستیک ضدکشتی DF-21D چین، موسوم به «قاتل ناوهای هواپیمابر» است. این پرتابه با سرعت‌های سوپرسونیک (تا ۵ ماخ) و قابلیت مانور در مرحله‌ی پایانی پرواز، چالش بزرگی برای سیستم‌های دفاعی دریایی محسوب می‌شود.

موشک‌های بالستیک ضدکشتی از سامانه‌های هدایتی پیچیده، مانند رادارهای فعال، حسگرهای مادون‌قرمز و حتی ماهواره‌های شناسایی برای ردیابی و هدف‌گیری دقیق کشتی‌ها استفاده می‌کنند. برخلاف موشک‌های کروز ضدکشتی که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند، موشک‌های بالستیک ضدکشتی در مسیر سهمی شکل حرکت می‌کنند و در مرحله‌ی پایانی با زاویه‌ای تند به سمت هدف شیرجه می‌زنند، که این امر رهگیری آن‌ها را دشوارتر می‌کند.

در طول یک هزاره، موشک‌های بالستیک از جرقه‌های تصادفی به بازیگرانی بین‌المللی تبدیل شده‌اند. ایالات متحده، روسیه، چین، فرانسه و بریتانیا همگی به زرادخانه‌های موشک‌های بالستیک قاره‌پیما (ICBM) مجهز هستند. ایالات متحده بر سامانه‌ی Minuteman III تکیه دارد، درحالی‌که روسیه از اورشنیک و یارس استفاده می‌کند. چین نیز موشک‌های DF-41 را توسعه می‌دهد، و فرانسه و بریتانیا به‌ترتیب از موشک‌های M51 و ترایدنت بهره می‌برند.

دراین‌میان، کره‌ی شمالی با توسعه‌ی موشک‌های هواسونگ-۱۵ و ۱۷، ادعای داشتن ICBM را دارد، اما تحلیلگران معتقدند محدودیت‌های فنی مانند دقت پایین و برد ناکافی، کارایی عملیاتی این تسلیحات را محدود کرده است.

فناوری رادارگریز (Stealth Technology) در موشک‌های بالستیک به‌منظور کاهش احتمال شناسایی و رهگیری توسط سیستم‌های دفاعی دشمن به کار گرفته می‌شود. این فناوری، که ابتدا در هواپیماها و موشک‌های کروز توسعه یافت، در موشک‌های بالستیک مدرن، به‌ویژه در کلاهک‌های هایپرسونیک و MIRVها، نقش مهمی ایفا می‌کند. هدف اصلی، کاهش سطح مقطع راداری پرتابه است تا سیگنال راداری بازتابی به حداقل برسد.

بااین‌حال، چالش اصلی این فناوری، تعادل بین رادارگریزی و عملکرد آیرودینامیکی است، زیرا مواد جاذب رادار می‌توانند وزن موشک را افزایش دهند یا مقاومت حرارتی آن را در هنگام ورود مجدد به جو تغییر دهند.

موشک‌های بالستیک تفاوت‌های کلیدی با موشک‌های کروز در نوع پرواز و عملکرد دارند. این تفاوت از اصول فیزیکی و نوع طراحی آن‌ها سرچشمه می‌گیرد. موشک‌های بالستیک پس از پرتاب، مانند گلوله‌ای که از تفنگ شلیک می‌شود، در مسیری سهمی شکل و تحت تأثیر گرانش و مقاومت هوا حرکت می‌کنند. آن‌ها معمولاً در مرحله‌ای از مسیر خود وارد جو بالایی یا حتی فضا می‌شوند و سپس در فاز سقوط آزاد به سمت هدف برمی‌گردند. به همین دلیل، مسیر آن‌ها بلند، قوسی و قابل پیش‌بینی است.

در مقابل، موشک‌های کروز مسیر خود را در ارتفاع پایین و تقریباً موازی با سطح زمین طی می‌کنند. آن‌ها با استفاده از موتور جت و سیستم‌های هدایت پیشرفته (GPS یا پردازش تصویر)، مسیریابی می‌کنند تا از دید رادارها پنهان شوند. برای فرار از سیستم‌های رهگیری، نیاز به انجام مانورهایی پیچیده دارند و از این‌رو، با دقت بالایی به هدف برخورد می‌کنند.

موشک‌های بالستیک با ترکیب فیزیک، ریاضیات و مهندسی، محموله‌هایی را با دقت بالا در فواصل بسیار زیاد پرتاب می‌کنند. در ادامه، لایه‌های این فناوری را کنار می‌زنیم تا نیروها و محاسباتی را که پرواز این استوانه‌ها چند هزار کیلوگرمی ممکن می‌سازند، آشکار کنیم.

موشک‌های بالستیک شاهکارهای مهندسی هستند که از علم شیمی پیشران‌هایشان نیرو می‌گیرند. راز حرکت سریع این پرتابه‌ها در ترکیبی دقیق از سوخت و اکسیدکننده‌ی پیشران نهفته است. پیشران‌ها در دو شکل اصلی وجود دارند: جامد و مایع، که هر کدام ویژگی‌های متمایزی دارند.

در مقابل، پیشران‌های مایع از مخازن جداگانه برای سوخت و اکسیدکننده استفاده می‌کنند که در طول پرواز با هم ترکیب می‌شوند. برخی، مانند هیدرازین و نیتروژن تتروکسید، به محض تماس خودبه‌خود مشتعل می‌شوند و طراحی را ساده‌تر می‌کنند. برخی دیگر، مانند هیدروژن مایع و اکسیژن، عملکرد بالاتری ارائه می‌دهند اما به‌دلیل پیچیدگی، نیاز به مدیریت دقیق دارند. البته سوخت‌هایی مانند RP-1 (نفت سفید تصفیه‌شده) با اکسیژن مایع نیز در برخی موشک‌ها برای عملکرد بالا استفاده می‌شوند.

موشک‌های سوخت جامد نسبت به سوخت مایع مزایای کلیدی دارند. پیشران‌های جامد ساده‌تر، قابل اعتمادتر و سریع‌تر پرتاب می‌شوند، زیرا نیازی به سوخت‌گیری پیچیده ندارند. آن‌ها در برابر شرایط محیطی مقاوم‌تر بوده و نگهداری آسان‌تری دارند.

برخلاف سوخت جامد، سوخت مایع می‌تواند نشت کند یا نیاز به مدیریت دمایی داشته باشد، سوخت جامد پایدارتر است. این ویژگی‌ها، موشک‌های سوخت جامد را برای واکنش سریع و استقرار سیار، مانند موشک‌های استراتژیک، مناسب‌تر می‌کند. در هر دو حالت، جریانی از گازهای فوق داغ، نیروی لازم را برای رانش فراهم می‌کند.

بااین‌حال، این نوآوری‌های شیمیایی معایبی برای محیط زیست دارند. بسیاری از پیشران‌ها سمی هستند و برای انسان و اکوسیستم‌ها خطرناک‌اند، و همچنین احتراق آن‌ها آلاینده‌هایی سمی را در جو منتشر می‌کند. تحقیقات برای یافتن جایگزین‌های سبزتر که عملکرد را بدون به خطر انداختن ایمنی یا محیط زیست حفظ کنند، ادامه دارد.

لحظه‌ای را که یک موشک بالستیک با غرش به حرکت درمی‌آید تصویر کنید: شعله‌هایی از پایه‌ی آن فوران می‌کنند و پرتابه به سوی آسمان اوج می‌گیرد. این جادو نیست، بلکه قانون سوم نیوتن در عمل است که می‌گوید هر کنشی، با واکنشی برابر و در جهت مخالف همراه است.

به‌عبارت دقیق‌تر، در فرآیند پرتاب موشک، گازهای داغ با سرعت و نیروی بسیار زیاد (کنش) از انتهای موشک به سمت پایین خارج می‌شوند. در مقابل، نیرویی برابر و در جهت مخالف (واکنش) به بدنه‌ی موشک وارد می‌شود که آن را به سمت بالا به حرکت درمی‌آورد. این نیروی پیشرانش، عامل اصلی غلبه بر گرانش و صعود پرتابه به جو است.

ردیف پایین: بعد از پرتاب ، ردیف بالا: بعد از جداشدن مرحله‌ی اول؛ ستون چپ: موشک چندمرحله‌ای موازی (تقویت‌کننده)، ستون راست: موشک چندمرحله‌ای سری

وقتی یک بخش سوخت خود را مصرف کرد، جدا می‌شود و وزن اضافی را حذف می‌کند تا مرحله‌ی بعدی بتواند با قدرت و برد بیشتری ادامه دهد. گاهی اوقات، موشک‌های تقویت‌کننده‌ی اضافی به بدنه متصل می‌شوند تا در زمان پرتاب نیروی بیشتری فراهم کنند. این یک راه‌حل هوشمندانه و درعین‌حال خطرناک است، زیرا هرگونه نقص در جداسازی یا فعالیت تقویت‌کننده‌های اضافی، موشک را از مسیر خود منحرف می‌کند.

هنگامی که موتورها خاموش می‌شوند، موشک بالستیک به یک پرتابه‌ی پرمخاطره تبدیل می‌شود که مسیرش توسط جاذبه و جوی که از آن عبور می‌کند، تعیین می‌شود. موشک‌ها در غیاب مقاومت هوا، مسیر سهمی (پارابولیک) را طی می‌کنند که گالیله قرن‌ها پیش ترسیم کرده بود.

در این نوع حرکت، سرعت افقی پرتابه ثابت می‌ماند، در حالی که جاذبه آن را به سمت پایین می‌کشد و آن قوس آشنا را شکل می‌دهد. با ریاضیات می‌توان اوج ارتفاع یا مسافت طی‌شده را پیش‌بینی کرد؛ اگر موشک با زاویه‌ی ۴۵ درجه پرتاب شود، مسافت آن در یک سطح صاف به حداکثر می‌رسد. اما واقعیت به این سادگی نیست. مقاومت هوا یا نیروی پسار (Drag)، به پرتابه فشار وارد می‌کند و این نیرو با مربع سرعت افزایش می‌یابد. باد مخالف، هدف متحرک یا کاهش جزئی نیروی جاذبه در ارتفاعات بالاتر، محاسبات را پیچیده‌تر می‌کنند.

برای پرتابه‌هایی که قاره‌ها را طی می‌کنند، انحنای زمین و چرخش آن نیز وارد معادله می‌شوند و مسیر را از یک قوس ساده به یک بیضی تبدیل می‌کنند، که توسط همان قوانینی هدایت می‌شود که سیارات را در مدار نگه می‌دارند. چرخش زمین و اثر کوریولیس، که مسیر پرتابه را به‌صورت جزئی منحرف می‌کند، در محاسبات مسیرهای قاره‌پیما لحاظ می‌شود.

برای مدیریت این پیچیدگی‌ها، کارشناسان از شبیه‌سازی و محاسبات کامپیوتری استفاده می‌کنند. آن‌ها پرواز را به بازه‌های زمانی کوچک تقسیم می‌کنند و با استفاده از روش‌های عددی، موقعیت و سرعت موشک را گام‌به‌گام ردیابی می‌کنند. انجام این محاسبات برای اصابت به هدفی در هزاران کیلومتر دورتر ضروری است.

پرواز یک فرایند ثابت نیست، بلکه رقصی از نیروهای پویا است. علوم شیمی و ریاضیات به‌تنهایی برای پرواز کافی نیستند، زیرا مسیر حرکت پرتابه را تضمین نمی‌کنند. اینجا علم آیرودینامیک وارد میدان می‌شود. طراحی درست، تضمین می‌کند که موشک حتی در سرعت‌های مافوق صوت، مسیر مستقیم خود را حفظ کند. این کار با تعادل بین دو نقطه‌ی حیاتی انجام می‌شود: مرکز ثقل، جایی که وزن موشک متمرکز است، و مرکز فشار، جایی که نیروهای اعمالی به موشک فشار می‌آورند.

طراحی آیرودینامیکی موشک با تعادل مرکز ثقل و فشار، پایداری آن را تضمین می‌کند. طراحی‌های هوشمندانه، مانند باله‌های قابل تنظیم یا فشانه‌ها، این تعادل را در حین پرواز تنظیم می‌کنند. با حرکت موشک به سمت بالا، کاهش سوخت باعث تغییر جرم آن می‌شود و وقتی موتورها خاموش می‌شوند، موشک با نیروی شتاب خود به حرکت ادامه می‌دهد.

نیروی پسار، علاوه‌بر کند کردن حرکت پرتابه، نیروی اصطکاک را به‌صورت انرژی گرمایی آزاد می‌کند. برای کنترل گرمای تولید شده، مهندسان به استفاده از طراحی‌های بهینه روی آورده‌اند. به‌همین منظور، ظاهر موشک‌ها، به‌شکل استوانه‌های کشیده‌ی نوک‌تیز طراحی می‌شود. البته، طراحی‌های مدرن، برای پخش‌کردن تنش القایی، نیاز به استفاده از مخروط‌های نوک‌تیز را کاهش داده است.

تحلیل‌های آیرودینامیک در نرم‌افزارهای شبیه‌ساز، بارها مورد آزمایش قرار می‌گیرند تا شکل حاصل، پایداری مناسب را داشته باشد.

پرتاب بالستیک، به‌ظاهر در چند دقیقه انجام می‌شود، اما سال‌ها برنامه‌ریزی، هماهنگی و فناوری پیشرفته را دربرمی‌گیرد. این فرایند، که گاهی به یک تصمیم سیاسی حساس وابسته است، اوج دقت، انطباق و سرعت در مهندسی ادوات نظامی را نشان می‌دهد.

تأسیسات نگهداری، که می‌توانند ثابت یا سیار باشند، از چندین سایت پرتاب پشتیبانی می‌کنند و شامل مناطق ذخیره‌سازی و مونتاژ هستند. موشک‌های استراتژیک اغلب به‌صورت قطعه‌‌هایی جدا از هم می‌رسند و پیش از آن‌که به‌صورت عمودی در مکان‌ها یا سیلوهای پرتاب بارگذاری شوند، نیاز به مونتاژ افقی دقیق روی پایه‌هایی ثابت دارند.

آماده‌سازی برای چنین پرتاب‌هایی، شاهکاری از اتوماسیون و مهندسی است. موشک‌ها، چه از پیش ذخیره‌شده باشند (مانند موشک سوخت جامد) و چه تازه تولید شده باشند (آماده‌سازی و سوخت‌گیری موشک با سوخت مایع)، با دقت مونتاژ و بررسی می‌شوند تا زمان آماده‌سازی به حداقل برسد. تجهیزات زمینی تخصصی در سایت‌های فنی و پرتاب، وظایفی مانند مونتاژ، آزمایش و حمل‌ونقل را انجام می‌دهند، درحالی‌که سامانه‌های کمکی، پیشگیری و خنثی‌سازی آتش را مدیریت می‌کنند.

سکوهای پرتاب متنوع هستند و هر یک مزایای استراتژیک خاصی ارائه می‌دهند. سیلوهای زمینی، سازه‌های زیرزمینی که موشک‌هایی مانند Minuteman یا Peacekeeper را در خود جای می‌دهند، از دهه‌ی ۱۹۶۰ پایه‌ی اصلی بوده‌اند و برای پذیرش سامانه‌های سوخت مایع و جامد تکامل یافته‌اند.

سکوهای سیار، مانند موشک اورشنیک روسیه که روی پرتابگرهای متحرک یا واگن‌های ریلی قرار دارد، با امکان جابه‌جایی سریع، قابلیت بقا را افزایش می‌دهند و شناسایی آن‌ها را دشوار می‌کنند. موشک‌های بالستیک پرتاب‌شده از زیردریایی، مانند ترایدنت، مخفی‌کاری و انعطاف‌پذیری ارائه می‌دهند، درحالی‌که برخی موشک‌ها حتی می‌توانند از هواپیماها پرتاب شوند تا عنصر پیش‌بینی‌ناپذیری را افزایش می‌دهند.

پس از پرتاب، موشک بالستیک سفری پیچیده را آغاز می‌کند که به مراحل متمایزی تقسیم می‌شود: مرحله‌ی تقویت، پساتقویت، میانی و پایانی. موتورهای پرتوان، پرتابه را به ارتفاع ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلومتری می‌رسانند و به سرعت حدود ۷ کیلومتر بر ثانیه می‌رسند. بردار رانش امکان تنظیم دقیق مسیر را فراهم می‌کند، درحالی‌که مراحل تقویت‌کننده‌ی مصرف‌شده، جدا می‌شود تا به‌صورت آوار سقوط کنند.

رد مادون قرمز شدید شلیک پرتابه یا جدا شدن تقویت‌کننده‌ها، مراحل اولیه را قابل شناسایی می‌کند، اما به‌دلیل پنجره‌ی زمانی کوتاه و نیاز به رهگیرهای پیشرفته مانند لیزر یا موشک‌های پرسرعت در نزدیکی مکان پرتاب، رهگیری همچنان دشوار خواهد بود.

در مرحله‌ی پساتقویت، موشک برای آزادسازی بار خود آماده می‌شود. برای پرتابه‌های مجهز به کلاهک‌های خوشه‌ای، یک درگاه قابل مانور با استفاده از موتورهای کوچک و هدایت اینرسی، کلاهک‌های جداگانه را همراه با طعمه‌ها و نوارهای فلزی آزاد می‌کند که برای فریب سیستم‌های دفاعی، قرار در نظر گرفته شده‌اند. رهگیری زودهنگام در این مرحله می‌تواند تمام کلاهک‌ها را خنثی کند، اما با آزاد شدن بار، ردیابی به‌دلیل رد موتور کوچک‌تر، پیچیده‌تر می‌شود.

مرحله‌ی میانی، طولانی‌ترین بخش، برهه‌ای را شامل می‌شود که پرتابه بدون نیروی محرکه در فضا حرکت می‌کند و مسیری بالستیک را دنبال می‌کند. گستردگی تعداد خوشه‌ها که شامل کلاهک‌ها، طعمه‌ها و بازتابنده‌ها هستند، رهگیری را پیچیده می‌کند. در اصل، تمایز بین کلاهک‌ها و طعمه‌ها چالشی بزرگ است، زیرا سامانه‌های راداری و نوری کنونی در تشخیص آن‌ها مشکل دارند.

یک روش پیشنهادی برای شناسایی طعمه‌ها، وارد کردن جرمی مانند گاز یا گردوغبار در مسیر پرتابه‌ها است تا مشاهده شود که اشیا چگونه کند می‌شوند. زیرا کلاهک‌های سنگین‌تر نسبت به طعمه‌های سبک‌تر دیرتر کند می‌شوند.

مرحله‌ی پایانی با ورود مجدد پرتابه به جو در ارتفاع زیر ۶۰ کیلومتر آغاز می‌شود. مقاومت جوی با کند کردن طعمه‌های سبک‌تر نسبت به کلاهک‌های سنگین، ردیابی را ساده‌تر می‌کند. بااین‌حال، مدت کوتاه این مرحله، فرصت‌های رهگیری را محدود می‌کند و نیاز به شبکه‌ی گسترده‌ای از سامانه‌های دفاعی برای پوشش مناطق وسیع دارد. این مرحله با انفجار کلاهک، چه به‌صورت هوایی و چه برخورد زمینی، بسته به طراحی آن، به پایان می‌رسد.

موشک بالستیک، که ریشه در آزمایش‌های باستانی چینی دارد، امروزه به یک سلاح هایپرسونیک پیشرفته و ژئوپلیتیک تبدیل شده است. از موشک V-2 که جنگ را متحول کرد تا مسابقه‌ی تسلیحاتی هسته‌ای جنگ سرد، این فناوری از طریق منطق «تخریب متقابل تضمین‌شده»، به شکلی متناقض به ابزاری برای ثبات استراتژیک بدل شد.

امروزه، فناوری‌های جدید مانند کلاهک‌های چندگانه (MIRV) و موشک‌های هایپرسونیک، سیستم‌های دفاعی را به چالش می‌کشند و مسابقه‌ی تسلیحاتی جدیدی را به راه انداخته‌اند که در آن توان تهاجمی اغلب از اقدامات متقابل پیشی می‌گیرند.

داستان موشک بالستیک، روایتی از قدرت علم و سیاست است. از یک سو، علم فیزیک و مهندسی به‌کاررفته در پرتابه‌های بالستیک، ریشه در قوانین نیوتن، محاسبات پیچیده‌ی مسیر و طراحی‌های آیرودینامیک دقیق دارد. اما سوی دیگر ماجرا، در راهروهای تودرتوی سیاست رقم می‌خورد. سرنوشت این فناوری، درنهایت، آینه‌ای از انتخاب‌های بشر است: به کارگیری آن برای ثبات و بازدارندگی یا حرکت در مسیر تخریب.