چرا وقتی کلمه‌ای را زیاد تکرار می‌کنیم بی‌معنی می‌شود؟

تا حالا شده یک کلمه‌ی خیلی ساده، مثلاً «در»، را آن‌قدر بخوانید و تکرار کنید که ناگهان برایتان کاملاً عجیب‌وغریب به نظر برسد؟ انگار که برای اولین‌بار آن را می‌بینید و کلمه، معنای همیشگی‌اش را ازدست‌داده است. این حس آشنایی‌زدایی ناگهانی، که پژوهش درباره‌اش برنده‌ی جایزه ایگ نوبل هم شده، «ژامی‌وو» (Jamais Vu) یا «هرگز دیده نشده» نام دارد.

ژامی‌وو در واقع فقط علامتی از فرآیند عمیق‌تری به نام «اشباع معنایی» است. ماجرا ازاین‌قرار است که تکرار بیش از حد یک محرک، باعث می‌شود شبکه‌های عصبی مغز شما به طور موقت «خسته» شوند. روان‌شناسان از اوایل قرن بیستم این را «ازدست‌دادن قدرت تداعی» نامیدند؛ انگار پلی که شکلِ کلمه را به مفهوم آن وصل می‌کند، موقتاً از کار می‌افتد.

جالب‌تر اینکه این باگ ذهنی، نسخه‌ی خفیف همان چیزی است که در صرع لوب گیجگاهی رخ می‌دهد و حتی در روان‌درمانی برای درمان فوبیا از آن استفاده می‌شود.

این پدیده، فقط یک خطای شناختی آزاردهنده نیست، بلکه پنجره‌ای است به این سوال اساسی که مغز ما اصلاً «معنا» را چطور می‌سازد و چطور آن را از دست می‌دهد. آماده‌اید بفهمید که چگونه مغز شما با خسته شدن، معنا را به طور موقت خاموش می‌کند؟

سفری به دنیای «ژامی وُو» و اشباع معنایی

ازدست‌دادن قدرت تداعی: کشف خستگی ذهنی

چند سال بعد، در ۱۹۱۹، محققان شرایط را عوض کردند و از شرکت‌کنندگان خواستند به‌جای خیره‌شدن، کلمات را با صدای بلند تکرار کنند تا زمانی که معنای خود را از دست بدهند. این پدیده، زیر میکروسکوپ روان‌شناسی تجربی قرار گرفت، اما هنوز نام واحدی نداشت و با عناوین مختلفی مثل «بازداری»، «خستگی ذهنی»، «لغزش معنا» یا «اشباع محرک» شناخته می‌شد.

سال ۱۹۶۲، روان‌شناسی به نام لئون ژاکوبوویتس جیمز، در رساله دکتری جامع خود در دانشگاه مک‌گیل، تمام این مشاهدات پراکنده را زیر یک چتر واحد گرد آورد و نامی بر آن گذاشت که تا امروز باقی‌مانده است: «اشباع معنایی».

او حالت «نسوز» شدن نورون‌ها را به تکرار معنای یک کلمه تعمیم داد. وقتی شما کلمه‌ی «قاشق» را می‌شنوید، شبکه‌ی عصبی مربوط به قاشق (شکل آن، کاربردش، جنس فلزی‌اش) فعال می‌شود. اگر بلافاصله دوباره بگویید «قاشق»، همان شبکه باید دوباره شلیک کند.

اگر این کار را سی بار در یک دقیقه انجام دهید، آن شبکه خاص خسته می‌شود و به طور موقت از کار می‌افتد تا انرژی خود را بازیابد. در آن لحظه، شما هنوز کلمه «قاشق» را می‌شنوید، یعنی مسیر شنوایی‌تان سالم است، اما شبکه‌ای که معنا را در خود نگه می‌دارد، موقتاً در حالت «لطفاً مزاحم نشوید» قرار دارد. کلمه به یک پوسته‌ی صوتی خالی تبدیل می‌شود.

توضیح جیمز، سنگ بنای درک پدیده شد. اما این خستگی دقیقاً کجای سیستم پردازش زبان رخ می‌دهد؟

۱. نظریه اشباع واژگانی (Lexical Satiation): این نظریه می‌گوید که خستگی در بازنمایی فیزیکی کلمه رخ می‌دهد. در قیاس کامپیوتری، این مثل زمانی است که کیبورد درست کار نمی‌کند. شما حتی نمی‌توانید کلمه را به‌درستی تایپ (یا درک) کنید تا به معنای آن برسید. این نظریه می‌گفت که فرد دیگر نمی‌تواند کلمه را به‌درستی بخواند و برای همین به معنا دسترسی ندارد.

۲. نظریه اشباع معنایی (Meaning Satiation): این نظریه، که جیمز طرفدار آن بود، می‌گوید که خستگی در خودِ مفهوم انتزاعی رخ می‌دهد. در این قیاس، کیبورد مشکلی ندارد، اما فایل اصلی روی هارددیسک (مفهوم قاشق) به طور موقت خراب یا قفل شده است. شما کلمه را می‌خوانید، اما مفهومی که به آن اشاره دارد، غیرقابل‌دسترس است.

۳. نظریه اشباع تداعی‌گر (Associative Satiation نظریه سوم، که هم ظریف‌تر و هم امروزه معتبرتر محسوب می‌شود، می‌گوید نه شکل کلمه خراب می‌شود و نه خودِ مفهوم. مشکل از رابطهٔ بین این دو است؛ همان شورتکاتی که از شنیدن یک کلمه، ذهن را به مفهوم مربوطه هدایت می‌کند. خستگی در اتصال بین شکل کلمه (صدای قاشق) و مفهوم آن (شیء فلزی برای غذاخوردن) رخ می‌دهد.

معنای واژه از بین نمی‌رود و خود مفهوم خسته نمی‌شود؛ بلکه این پل‌های ارتباطی بین شکل واژه و شبکهٔ معنایی آن هستند که موقتاً توان انتقال را از دست می‌دهند. نتیجه این است که واژه «بی‌معنی» حس می‌شود، درحالی‌که مشکل، در واقع از ضعف موقتی مسیرهای تداعی است.

نکته‌ی جالب اینکه که این نظریه‌ی مدرن، اساساً همان چیزی است که محققان در سال ۱۹۰۷ به‌صورت شهودی توصیف کرده بودند: ازدست‌دادن قدرت تداعی. انگار علم روان‌شناسی پس از یک قرن، با استفاده از مدل‌های شناختی پیچیده، دوباره به همان نتیجه‌گیری اولیه‌ای رسید که از طریق درون‌نگری به‌دست‌آمده بود، اما این بار با انبوهی از شواهد تجربی.

حالا به مرحله‌ی عمیق‌تری می‌رسیم: اشباع معنایی چگونه در سطح بیولوژیکی رخ می‌دهد؟

در سطح بیولوژیکی، آنچه «اشباع معنایی» می‌نامیم، در اصل بازتاب شناختی یکی از بنیادی‌ترین سازوکارهای عصبی است: سرکوب تکرار (Repetition Suppression). مغز در برابر محرک‌هایی که بارها تکرار می‌شوند، به‌تدریج واکنش کمتری نشان می‌دهد؛ یعنی سیستم عصبی ما برای صرفه‌جویی در انرژی، به محرک‌های تکراری بی‌اعتناتر می‌شود.

این پدیده را هر روز تجربه می‌کنید: وقتی برای اولین‌بار وارد اتاق می‌شوید، صدای تیک‌تاک ساعت یا وزوز یخچال را می‌شنوید. چند دقیقه بعد، مغز شما آن را به‌عنوان اطلاعات تکراری و بی‌اهمیت طبقه‌بندی کرده و به طور فعال آن را فیلتر می‌کند. این امر «عادت‌مندی عصبی» (neural habituation) است؛ مغز انرژی خود را برای چیزهای جدید و غیرمنتظره ذخیره می‌کند.

اما پس از تکرارهای زیاد، مغز برای حفظ انرژی، این سیگنال تکراری و دروغین را نادیده می‌گیرد. همین فرآیند فیلترکردن خودکار، مغز را قادر می‌سازد تا بر اطلاعات جدید تمرکز کند.

ولی چرا مغز چنین رفتاری دارد؟ همین پرسش ساده، امروز به یکی از بحث‌برانگیزترین موضوع‌ها در علوم اعصاب بدل شده است؛ پدیده‌ای ظاهراً کوچک که دو مدل بزرگ درباره‌ی سازوکار کلی مغز را شرح می‌دهد.

مدل غالب در دهه‌های اخیر، مبتنی بر نظریه‌ی «کدگذاری پیش‌بین» (Predictive Coding) است. دیدگاهی که مغز را یک «ماشین پیش‌بینی» می‌داند که مدام ورودی حسی بعدی را حدس می‌زند. بر اساس این مدل، «سرکوب تکرار» نتیجه‌ی خستگی نیست، بلکه محصول انتظارات «بالابه‌پایین» است.

وقتی کلمه‌ی قاشق را برای بار دوم می‌بینید، مغز شما انتظارش را داشته است. چون ورودی واقعی با پیش‌بینی مغز مطابقت دارد، «خطای پیش‌بینی» یا همان سیگنال عصبی ناشی از شگفتی یا عدم تطابق، کاهش می‌یابد.

همین افت سیگنال است که در اسکن‌های مغزی به شکل سرکوب تکرار دیده می‌شود. به بیان ساده‌تر، رئیس (لایه‌های آگاه‌تر مغز) به کارگران (بخش‌های حسی) اعلام می‌کنند که وقتی همه‌چیز مطابق انتظار پیش می‌رود، لازم نیست فعالیت شدیدی نشان دهند.

اینجاست که داستان به پژوهشی مهم در سال ۲۰۲۴ در مجله‌ی Communications Biology از گروه نیچر می‌رسد؛ مقاله‌ای که مستقیماً مدل «بالابه‌پایین» را به چالش می‌کشد.

محققان این‌بار به‌جای مطالعه‌ی مغز انسان، رویکرد دیگری را انتخاب کردند: آن‌ها یک مدل یادگیری عمیق را با تمرکز بر «شبکه‌های عصبی جفت‌شده پیوسته» (CCNN) توسعه دادند. این مدل هوش مصنوعی به طور خاص برای تقلید از معماری بیولوژیکی «مسیر بینایی شکمی» (Ventral Visual Pathway) طراحی شده بود؛ همان ناحیه‌ای از مغز ما که تشخیص اشیا و پردازش محرک‌های بصری را برعهده دارد.

این مدل هوش مصنوعی، هیچ‌گونه انتظار شناختی بالابه‌پایین، پیش‌بینی، یا آگاهی سطح بالا نداشت و صرفاً یک شبکه‌ی پردازش حسی پایین‌به‌بالا بود؛ درست مانند کارگرانی که رئیس ندارند.

نتیجه‌ی تست‌ها جالب‌توجه بود. مدل هوش مصنوعی، بدون داشتن هیچ‌گونه انتظار «بالابه‌پایین»، دقیقاً همان الگوی اشباع معنایی را از خود نشان داد. یعنی فرایندهای محاسباتی ساده و «پایین‌به‌بالا»، همان چیزی که لئون جیمز در سال ۱۹۶۲ به‌صورت شهودی خستگی عصبی نامیده بود، به‌تنهایی می‌توانند سبب تجربه‌ی روان‌شناختی ازدست‌دادن معنا شوند.

اهمیت این نتیجه فراتر از توضیح کلمه‌ی عجیب بود. این یافته هم استفاده از هوش مصنوعی را برای آزمودن نظریه‌های مغز معتبرتر کرد و هم این احتمال مهم را مطرح ساخت که شاید مغز، آن‌قدرها که تصور می‌کردیم، یک «ماشین پیش‌بینی بالابه‌پایین» نباشد.

شاید بسیاری از پدیده‌های شناختی ما، از جمله احساس غریبگی با یک کلمه‌ی آشنا، ریشه در فرایندهای محاسباتی بسیار پایه‌ای‌تری در قشر بینایی اولیه داشته باشند. شاید «کارگران» حتی بدون دستورات «رئیس» هم خسته شوند و این خستگی، مستقیماً بر تجربه‌ی آگاهانه‌ی ما از معنا تأثیر بگذارد.

رقابت مدل‌های بالابه‌پایین و پایین‌به‌بالا فقط بحثی نظری نیست. علوم اعصاب ابزارهایی دارد که می‌توانند این فرایندها را در مغز زنده دنبال کنند. یکی از دقیق‌ترین روش‌ها، الکتروانسفالوگرافی (EEG) و رصد موج مغزی‌ای به نام N400 است؛ موجی که حدود ۴۰۰ میلی‌ثانیه پس از یک محرک معنایی ناهنجار یا غیرمنتظره ظاهر می‌شود.

در آزمایش‌های اشباع معنایی، محققان از این موج برای آزمایش «محل» اشباع استفاده کردند. آن‌ها ابتدا کلمه‌ای (مثلاً دکتر) را آن‌قدر تکرار کردند تا شرکت‌کننده اشباع شود. سپس، بلافاصله کلمه‌ی مرتبطی (مانند پرستار) را به او نشان دادند. در حالت عادی، دیدن «دکتر» و سپس «پرستار» هیچ موج N400 ایجاد نمی‌کند، چون این دو کلمه از نظر معنایی به هم مرتبط هستند و مغز شگفت‌زده نمی‌شود.

 اما نتایج آزمایش‌های اشباع، الگوی متفاوتی نشان داد. پس از تکرار زیاد کلمه‌ی «دکتر»، بیان واژه‌ی «پرستار» ناگهان موج N400 را برمی‌انگیخت؛ گویی مغز اشباع‌شده دیگر ارتباط معنایی بین این دو را تشخیص نمی‌داد. تکرار زیاد، خودِ سیستم پردازش معنایی را آن‌قدر خسته کرده بود که «پرستار» همان‌قدر غافلگیرکننده عمل می‌کرد که «سگ» در مثال قهوه. این داده‌ها نشان می‌داد اشباع واقعاً پل‌های تداعی‌گر معنا را در مغز قطع می‌کند.

در چنین مواردی، قطع موقت ارتباط میان مدارهای حافظه در «لوب گیجگاهی داخلی» به‌ویژه هیپوکامپ و قشر پری‌رینال باعث می‌شود سیگنال «آشنایی» مختل شود؛ همان سیگنالی که به مغز می‌گوید این چهره آشناست، این مکان امن است، این کلمه را می‌شناسی.

وقتی یک باگ به ویژگی کاربردی تبدیل می‌شود