مرتضی محجوبی؛ نابغه پیانونوازی در ایران

مرتضی محجوبی یکی از بنیانگذاران موسیقی ملی ایران به شمار می‌رفت که با خلاقیت در خلق پیش‌درآمد و چهارمضراب، شیوه پیانونوازی متمایزی نسبت به دیگران به وجود آورد.

اهمیت کار محجوبی دراین بود که با سازی اروپایی، موسیقی ایرانی را به خوبی می‌نواخت.

مرتضی محجوبی در ۱۲۷۹خورشیدی در تهران و در خانوده‌ای هنرمند دیده به جهان گشود، همه اعضای خانواده وی به موسیقی علاقه داشتند، بنابراین علاقه به موسیقی در همان دوران کودکی در محجوبی شکل گرفت. استعداد فطری و علاقه وی چنان بود که به تن‌هایی نواختن «پیش‌درآمد اصفهان» اثر درویش را روی پیانو آغاز کرد.

برای پرورش استعدادش، محجوبی ۶ سال را نزد سلطان حسین‌خان هنگ‌آفرین ردیف را تکمیل کرد و در همان زمان نزد محمود مفخم‌الممالک شیوه‌های خاص نوازندگی پیانو را فراگرفت، استعداد محجوبی در این عرصه به اندازه‌ای بود که استادانش از او نوازنده‌ای اعجوبه ساختند.

وی در حالی که تنها ۱۰ سال داشت، همراه استادان بزرگی در تالار سینمای فاروس لاله‌زار همراه با آواز عارف قزوینی کنسرتی را برگزار کرد. پذیرش یک کودک به‌عنوان همراهی‌کننده آواز در کنسرت عارف دارای اهمیت زیادی بود. وی در ۱۳۰۷ خورشیدی برای پر کردن صفحه به بیروت، شام و حلب سفر کرد.

از این سفر‌های متعدد حدود ۱۰۰ صفحه پر شد که اکنون تعدادی از آن‌ها در دسترس است. بیشتر این صفحات همراه صدای ویولن ابوالحسن‌خان صبا، حسین‌خان یاحقی، مرتضی نی‌داود، ارسلان درگاهی، عبدالحسین شهنازی و آقا رضاخان روانبخش از نوازندگان مشهور آن دوران است.

همچنین ۲ صفحه تک‌نوازی محجوبی در «شور و افشاری» نیز باقی مانده که نمونه بارز قدرت او در نوازندگی است. محجوبی در ۲۰ سالگی ازدواج کرد.

این موزیسین فقید در ۱۳۱۹خورشیدی به اداره رادیو وارد شد و تا آخر عمر در آنجا بود. مدتی سرپرست برنامه موسیقی رادیو شد. از ۱۳۳۴ خورشیدی به برنامه «گل‌ها» وارد شد و یکی از شاخص‌ترین افراد این برنامه شد و تقریبا بیشتر نوار‌های رادیو در آن سال‌ها، آثاری از وی بود.

تصنیف‌هایش نیز با ارکستر «گل‌ها» در همان سال‌ها اجرا شد که بعضی از آن‌ها هنوز نیز شهرت دارند. این هنرمند از پیانو مانند ساز‌های سنتی تار، سه‌تار و سنتور استفاده می‌کرد و شخصیتی که پیانو هنگام نوازندگی او داشت، به اصل و ماهیت غربی آن، هیچ شباهتی نداشت.

مثلا کوک پیانوی وی طبق پرده‌ها و فواصل خاص موسیقی ایرانی بود. ضرب‌شناسی، تسلط به اجرای قطعات و آواز‌ها و نمایش ظرافت آن‌ها، از طریق مالش‌ها، تکیه‌ها و شیوه‌های فنی در کار، خاص خودش بود، قدرت فنی فوق‌العاده کارهایش تا سال‌های ۱۳۳۰ در اوج بود.

این موسیقی‌دان نامدار به وسیله نت‌های ابداعی خود، پیانو را به شاگردان آموزش داد، یکی از این شاگردان فخری ملک‌پور بود که در خصوص سبک آموزشی محجوبی می‌گوید: سبک آموزشی مرتضی‌خان سینه به سینه بود، خودش هم خطی (نت) را ابداع کرده بود که از راست به چپ و به فارسی نوشته می‌شد.

می‌توان گفت که خیلی راحت بود و به من هم همین‌طوری درس می‌داد. من با همان نت‌های ابداعی، پیانو یاد گرفتم. ۱۲ کتابچه آموزشی داشت که هنوز آن‌ها را دارم. من هم به تمام شاگردهایم طبق همان کتابچه‌ها درس می‌دهم.

اهمیت کار محجوبی دراین است که با سازی اروپایی موسیقی ایرانی را به خوبی می‌نواخت. او از بنیانگذاران موسیقی ملی ایران به شمار می‌رود. وی علاوه بر نوازندگی، چندین تصنیف و پیش درآمد و رِنگ نیز نگارش کرده است و تصنیف هایش پلی میان تصنیف‌های «عارف قزوینی، علی اکبر شیدا» و زمانه او بود.

بسیاری از هنرمندان بر این باور هستند که محجوبی در نوازندگی پیانو، یک نابغه است چراکه با وجود این که کوک کردن پیانو مدت زمانی وقت می‌گیرد، اما وی به هر پیانویی در هر محفلی می‌رسید در یک چشم بهم زدن آن را کوک می‌کرد و سپس شروع به نواختن می‌کرد.

همچنین شیوه نوازندگی خاص او در این بود که با پیانو که سازی اروپایی است، موسیقی ایرانی را به زیبایی می‌نواخت. این نحوه نوازندگی دقیقاً تأثیر یک ساز صد درصد اصیل و سنتی را در شنونده باقی می‌گذارد.

محجوبی نتی اختراع کرده بود که بی‌شباهت به خط سیاق نبود. خط سیاق علامت‌هایی است که در قدیم برای ثبت کردن وزن اجناس یا ارقام پول به‌کار می‌بردند. در این خصوص پرویز یاحقی گفته است: «آهنگی در دستگاه شور ساخته بودم، به نام "ای امید دل من کجایی" که در گل‌های رنگارنگ ۱۷۲ پخش شد.

هنگامی که به همه اعضای ارکستر نت این تصنیف را برای اجرا دادم، مرتضی محجوبی از من خواست که آهنگ تصنیف را با ویولن بنوازم و او آن را با علایم ویژه خود پشت قوطی سیگارش نوشت و عجیب این بود که این آهنگ را همان مرتبه اول از همه اعضای ارکستر بهتر و درست‌تر نواخت.

شیوه نت‌نویسی این هنرمند به‌عنوان میراث معنوی به ثبت ملی رسیده است.

همچنین خلاقیت در خلق پیش‌درآمد، چهارمضراب و شیوه پیانونوازی، او را از دیگر هنرمندان متمایز می‌کند. ملک‌پور معتقد است که اجرای صحیح و معتبر هنر پیانونوازی به ویژه با شاخص‌های هنری استاد محجوبی، باید با شنیدن‌های مداوم نواخته هایش، استعداد درک تکنیک‌های اجرایی، فهم ظرفیت‌های نوازندگی، تمرین و ممارست فراوان و تلاش برای هر چه نزدیک‌تر شدن به سبک و سیاق وی صورت گیرد، تا جایی که به مرحله‌ای برسد تا تایید هنرشناسان، استادان و صاحبنظران را بتواند دریافت کند.

از دیگر ویژگی‌های هنری محجوبی این بود که وی پیانو را مانند یک ساز ایرانی می‌نواخت و آن را مانند سنتور کوک می‌کرد. علاوه‌بر آن، به خاطر حساسیتی که نسبت به واخوان‌ها داشت، آن‌ها را به‌گونه‌ای بی‌مانند اجرا می‌کرد.

کتاب ردیف پیانوی یکی از آثاری است که در خصوص ردیف پیانوی این هنرمند به چاپ رسید در این اثر نت‌های دست نوشته و ابداعی محجوبی برای نخستین بار به خط نت بین المللی تبدیل شد که مورد استقبال عمومی قرار گرفت.

چاپ نخست این اثر در ۱۳۹۷خورشیدی توسط بهار برخوردار نوشته شد و در انتشارات هنر و فرهنگ به چاپ رسید. بهار برخوردار پژوهشگر موسیقی و مولف این کتاب در خصوص تألیف کتاب «ردیف پیانو» مرتضی محجوبی می‌گوید: تالیف این اثر در مجموع پنج سال زمان برده و یکی از بزرگترین خلأ‌های موجود در پیانو نوازی ایرانی و آموزش تکنیک‌های آن را برطرف ساخته است.

شهرام محذوف از دیگر پژوهشگرانی است که دست نوشته‌های محجوبی را به نت بین المللی تبدیل کرده است. این کتاب شامل ۱۲مقام موسیقی ایرانی از جمله پیش درآمد ها، قطعه‌های آوازی و گوشه ها، چهار مضراب ها، تصنیف‌ها و رِنگ‌های ساخته شده توسط محجوبی است، که به قالب ردیف‌های موسیقی ایرانی درآمده است.

فخری ملک پور از مشهورترین شاگردان محجوبی که تنها راوی و نگهدارنده آثار محجوبی است، در این اثر با شهرام محذوف همکاری کرده است و در مقدمه این کتاب آورده است: کتاب حاضر برگردان دست نوشته‌های استاد مرتضی محجوبی به خط بین المللی است که شامل هفت دستگاه و پنج آواز ردیف موسیقی ایرانی برای پیانو است.

شیوه‌ای که اینجانب در ایام کودکی و نوجوانی آن نزد استادان بزرگ آموزش دیده‌ام، شیوه سنتی مرسوم در آن زمان بر اساس رابطه مستقیم استاد و شاگرد و متکی بر تربیت شنوایی از راه تلقین و تکرار و اسلوب انتقال مطلب جراح معروف سینه به سینه بوده و در آن شیوه خط بین المللی موسیقی استفاده نمی‌شد.

در این کتاب سعی شده است که از علامت‌ها و اختصارات بین‌المللی موسیقی استفاده شود که نوازندگانی که تنها موسیقی غربی را آموزش دیده‌اند نیز بتوانند نت‌های نوشته شده در این کتاب را (بعد از تغییر کوک پیانوی خود از غربی به ایرانی) اجرا کنند.

از دیگر ویژگی‌های این کتاب این است که ردیف‌های سازی محجوبی از نظر نوشتار تمام فاصله بین نت‌ها در قسمت آوازی را با مقیاسی که خودشان و نوازنده در ابتدا می‌تواند مشخص کند، گفته شده است. در نت‌های بین‌المللی نوشته شده در این کتاب سعی شده است که از سکوت‌هایی به صورت دقیق بین قطعات آوازی همانند دست‌نوشته‌های مرتضی محجوبی برای راحتی و دقیق‌تر اجرا شدن قطعات، استفاده شود و شباهت بیشتری به آنچه که در دست‌نوشته‌ها وجود دارد و ثبت شده است، داشته باشد.

سکوت‌های نوشته شده در این کتاب نسبت به ردیف‌های کتاب‌های دیگر، بیشتر و با حساسیت بالاتر و دقیق‌تری قرار گرفته است.

یکی دیگر از آثاری که می‌توان هنر این موزیسین فقید را در آن مشاهده کرد، آلبوم چند مضراب است. این اثر مجموعه‌ای از آثار مرتضی محجوبی، ابوالحسن صبا، رضا ورزنده و لطف‌الله مجد است که شامل ۱۳ قطعه چهار مضراب در دستگاه‌های موسیقی ایرانی از جمله سه‌گاه و شور و دشتی و همایون می‌شود.

از دیگر آثار چاپی وی می‌توان به آلبوم پیانوی برتر و گل‌های ناز اشاره کرد، این اثر مجموعه‌ای از آثار محجوبی است. این آلبوم ۱۵ قطعه تک‌نوازی پیانو در دستگاه‌های ایرانی از جمله شور، نوا، همایون و افشاری را در برمی گیرد و مجموعه‌ای از آثار عارف قزوینی، روح‌الله خالقی و مرتضی محجوبی است. قطعات معروفی از جمله «قطعه کاروان» در این آلبوم قرار دارند.

سرانجام این موزیسین فقید در هنگام تحویل سال ۱۳۴۴خورشیدی دیده از جهان فروبست و در آرامستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.