چرا فیلم‌های ترسناک را دوست داریم؟
فیلم ترسناک به شما یاد نمی‌دهد که چگونه از قاتلی که تبر دارد یا هیولا‌های بیگانه فرار کنید. شما در واقع یاد می‌گیرید که چگونه با احساسِ ترس کنار بیایید.
فرادید | زنی نوار ویدیویی را به داخل دستگاه پخشِ وی‌چی‌اِس هل می‌دهد و تصویری سیاه‌وسفید روی صفحه تلویزیون سوسو می‌زند. همان‌طور که حلقه‌ای نورانی روی صفحه شروع به درخشیدن می‌کند، صدای همهمه ناواضح و ترسناکی اتاق را پر می‌کند. صفحه تلویزیون برای یک لحظه تصویری ثابت را نشان می‌دهد و بعد تصویر حلقه با تصاویر دیگر جایگزین می‌شود. درختی در حالِ سوختن است. توده‌ای از کرم در هم وول می‌خورند. جعبه‌ای پر از انگشتان بریده که تکان می‌خورند. تصویر دوباره ثابت می‌شود. تلفن زنگ می‌خورد و صدایش در اتاق می‌پیچد. زن جوان درحالی که از ترس بدنش می‌لرزد و به سختی نفس می‌کشد، گوشی را برمی‌دارد. صدای آن‌طرف خط زمزمه می‌کند: «۷ روز» و تأیید می‌کند که افسانۀ این نوار حقیقت دارد. هرکسی که آن را تماشا کند ظرف ۷ روز محکوم به مرگ است.
به گزارش فرادید، و این‌گونه است که فیلمِ ترسناکِ «حلقه» محصول سال ۲۰۰۲ آغاز می‌شود. برای بعضی‌ها فیلم‌هایی مانند این آنقدر ترسناک‌اند که نمی‌توان پای آن‌ها نشست. اما از نظر دیگران این فیلم‌ها برای لذت بردن در جشنِ هالووین عالی هستند. آن‌ها مشتاقانه دوست دارند خانه‌های تسخیر‌شده را ببینند و حاضرند در صف‌های طولانی سینما بایستند تا آخرین فیلم‌های ترسناک را در روز هالووین تماشا کنند.
ماتیاز کلازن یکی از همین افراد است. او از نوجوانی و با اینکه می‌دانست تماشای این فیلم‌ها بهایی دارد، شیفته آن‌ها شد. او می‌گوید: «بهایش این است که مدام باید زیر تخت را ببینی که هیولا پنهان نشده باشد و با چراغ روشن بخوابی. اما مثل خیلی‌های دیگر این بهایی است که من هم دوست دارم بپردازم. همیشه نسبت به این شیفتگی عجیب کنجکاو بوده‌ام. چیزی که می‌توان به آن تناقضِ وحشت گفت.»
تناقض در آنجاست که به‌نظر می‌رسد این فیلم‌های وحشتناک ساخته می‌شوند تا احساساتِ بد را در ما تولید کنند. احساساتی مثلِ وحشت، هراس، بهت و تهوع. اما بسیاری هم‌چنان دوست دارند پای این فیلم‌ها بنشینند و توسطِ دلقک‌های خوفناک، هیولا‌های تشنۀ خون و قاتل‌های دیوانه تعقیب شوند. چرا چنین است؟
کلازن امروز مدیر یک آزمایشگاه بررسیِ ترس‌های سرگرم‌کننده در دانشگاه آرهوس در دانمارک است. او و دیگران در این آزمایشگاه تلاش می‌کنند تا نوری تازه بر محبوبیتِ رسانه‌های تاریک بیندازند. در تحقیقات تازه‌شان آن‌ها سعی کرده‌اند به این پرسش‌ها پاسخ دهند که چه کسی از وحشت خوشش می‌آید و چرا؟ در اینجا برخی از یافته‌های آن‌ها را مرور می‌کنیم.
نشئگیِ حاصل از فیلم‌های وحشتناک
پرسشی نظیر اینکه مردم چرا از فیلم‌های ترسناک لذت می‌برند، پاسخ ساده‌ای ندارد. مارگی کِر، جامعه‌شناس در دانشگاه پیتزبورگ در پنسیلوانیا، می‌گوید: «دلایلِ متفاوتی برای این پرسش وجود دارد. تمرکزِ مطالعاتی او ترس است. او می‌گوید: «ترسِ سرگرم‌کننده فعالیتِ سیستمِ عصبی ما را افزایش می‌دهد، که در فقدانِ تهدیدِ واقعی، بیشتر شبیه حس هیجان و احساسات خوب تجربه می‌شود. علاوه‌برآن، وقتی فردی فیلمی ترسناک را به انتها می‌رساند حسِ موفقیت را نیز تجربه می‌کند.»
تیمِ کلازن نیز طیفی از انگیزه‌های مختلف را در ۲۵۰ طرفدار فیلمِ وحشتناک در آمریکا شناسایی کردند. مشارکت‌کنندگان میزانِ موافقت‌شان را با گزاره‌هایی که درباره چرایی لذت بردن از فیلم‌های وحشتناک طراحی شده بود، اعلام کردند. محققان از میانِ این پاسخ‌ها به سه‌گونه طرفدارِ فیلم‌های ترسناک رسیدند.
* گروه اول «معتادان به آدرنالین» شناسایی شدند. آن‌ها با گزاره‌هایی نظیرِ «ترسیدن به من حسِ زنده بودن می‌دهد»، موافق بودند.
* گروه دوم «تنشی‌ها» نامیده شدند. آن‌ها بعد از تماشای فیلم ترسناک در مقایسه با بقیه گروه‌ها احساساتِ منفی‌تری را گزارش می‌دادند، اما دوست داشتند که این فیلم‌ها را تماشا کنند. اعضای این گروه در حینِ تماشای فیلم استرس زیادی تجربه می‌کردند و حتی ممکن بود کابوس هم ببینند.
* گروه سوم کسانی بودند که از طریقِ تماشای فیلم‌های ترسناک «سازش‌پذیری و کنارآمدن» را یاد می‌گرفتند. به‌نظر می‌رسید که هدفِ اصلی آن‌ها از تماشای فیلم‌های ترسناک کنار آمدن با احساسات و رویداد‌های منفیِ زندگی واقعی است. آن‌ها با گزاره‌هایی نظیرِ «تماشای فیلم‌های ترسناک به من کمک می‌کند تا بفهمم زندگیِ خودم روی غلتک است»، موافق بودند.
محققان تحقیقِ مشابهی بر روی ۲۵۰ بازدیدکننده از خانه‌های وحشت در دانمارک انجام دادند. آن‌ها نیز همین سه‌گونه طرفدار را شناسایی کردند. بعد از تجربه حضور در خانه‌های تسخیر‌شده، طرفدران باید احساسِ خودشان را توضیح می‌دادند. آن‌ها هم‌چنین تجربه خودشان درباره اینکه آیا چیزی از این سرگرمی آموخته‌اند یا نه با محققان به اشتراک می‌گذاشتند.
معتادان به آدرنالین عالی‌ترین احساس را بعد از حضور در خانه وحشت گزارش می‌دادند. اما لزوماً فکر نمی‌کردند که چیزی یاد گرفته یا در جریان این تجربه بزرگ‌تر شده باشند. تنشی‌ها، خلاف گروه اول بودند. کُلتان اسکرینور، که با کلازن کار می‌کند، می‌گوید: «این گروه اصلاً حال‌وهوای خوبی نداشتند. اما در مقایسه با دو گروه دیگر بیش‌ترین میزان از خودشناسی را گزارش می‌دادند.» این دانشمندِ رفتارشناس می‌گوید گروه دوم کسانی بودند که می‌گفتند «توسعه فردی» را با حضور در محیطِ ترسناک تجربه کرده‌اند. گروه سوم، کسانی بودند که هم لذت برده بودند و هم چیزی درباره خودشان آموخته بودند.
چه کسی از ترسیدن لذت می‌برد؟
به‌همان‌اندازه که طرفدارانِ ژانر وحشت فراوانند، کسانی که این ژانر را اصلاً دوست ندارند هم زیادند. این افراد هرگز دوست ندارند حتی یک صحنه از چنین فیلم‌هایی را ببینند. تیم تحقیقاتِ کلازن با مطالعه ۱۱۰۰ بزرگسال آمریکایی به این نتیجه رسید که برخی این فیلم‌ها را دوست دارند و برخی اصلاً دوست ندارند. کلازن می‌گوید: «آن‌قدری که انتظار داشتم ویژگی‌های شخصیتی خاصی در بینِ طرفدارانِ ژانر وحشت پیدا نکردیم. تفاوتِ ویژگی‌های شخصیتی بینِ طرفدارن ژانر وحشت و کسانی که نسبت به این نوع فیلم‌ها فوبیا دارند، بسیار اندک بود.»، اما این پژوهش یافته‌های دیگری را در اختیار محققان گذاشت.
برای مثال افرادی که در ویژگیِ شخصیتیِ ماجراجویی نمراتِ بالاتری کسب کرده بودند، بیشتر به تماشای فیلم‌های وحشتناک تمایل داشتند و بیشتر از این نوع ژانر لذت می‌بردند. ماجراجویان کسانی هستند که غالباً از تجربه‌های تازه لذت می‌برند. به‌نظر می‌رسید که مردان نیز بیشتر از زنان به ژانر وحشت علاقه‌مندند. افرادی که می‌گفتند به ژانر وحشت علاقه‌مند هستند معمولاً چندسال از کسانی که به این ژانر علاقه‌ای نداشتند کوچک‌تر بودند. اما کِر و اسکرینور، هشدار می‌دهند که این یافته‌ها را باید با احتیاط پذیرفت.
برای مثال در مطالعات زیادی مشخص شده که زنان کم‌تر از مردان به فیلم‌های ترسناک علاقه‌مند هستند. اما آیا معنایش این است که زنان ترسوتر از مردان هستند؟ کرِ این‌طور فکر نمی‌کند. او می‌گوید: «فکر می‌کنم بیشتر ناشی از نحوه پرسیدن و کلیشه‌هاست.» مردان به صورتِ سنتی فشار بیش‌تری روی خودشان احساس می‌کنند و درنتیجه ممکن است در نظرسنجی‌ها کم‌تر بپذیرند که از فیلم‌های ترسناک می‌ترسند یا آن‌ها را دوست ندارند.
به‌همین‌ترتیب، اسکرینور، فکر می‌کند که نباید همه طرفدارانِ فیلم‌های ژانر وحشت را علاقه‌مندان به ماجراجویی دانست. تحقیقات او روی طرفداران ژانر وحشت نشان می‌دهد که چنین ویژگی‌ای در مورد بعضی از طرفداران صدق می‌کند، اما بخش زیادی از طرفداران ماجراجو نیستند.
یک ویژگی دیگر که ممکن است روی میزان علاقه‌مندیِ طرفداران به ژانر وحشت اثر بگذارد، نیاز به تجربۀ احساسات و عواطف است. آن بارتچ، می‌گوید: «نیاز به تجربه عواطف و احساسات در کل ویژگی مثبتی محسوب می‌شود و مردم با درجات متفاوتی از چنین ویژگی‌ای برخوردارند.» ماجراجویان دوست دارند چیزی را تجربه کنند که به آن‌ها احساس تندوتیزِ هیجان می‌دهد. اما افرادی که به دنبال تجربه عواطف و احساسات هستند، به دنبال تجربیاتِ احساسی از هر دو نوعِ خوب و بد هستند.
بارتچ در دانشگاه لیپزینگ در آلمان مطالعه‌ای را در سال ۲۰۱۰ انجام داد. او و تیمش نیاز به تجربه عواطف و احساسات را در واکنشی مخاطبان به فیلم‌هایی که احساساتِ منفی را برمی‌انگیختند بررسی کردند. ۵۴ مخاطب فیلمِ ترسناکی نگاه کردند و ۶۵ نفر یک فیلم غم‌انگیز تماشا کردند. قبل از تماشا کردنِ فیلم‌ها از افراد درباره نیازشان به تجربه احساسات و عواطف سؤال پرسیده شد. برای مثال، کسانی که نیاز بالایی برای تجربه عواطف داشتند با این گزاره‌ها موافق‌تر بودند: «نیاز دارم مرتب عواطف و احساساتِ قوی را تجربه کنم.» آن‌هایی که نیاز کم‌تر به تجربه عواطف داشتند با این گزاره موافق‌تر بودند: «عواطف خطرناک هستند.»
بعد از تماشای فیلم از مخاطبان درخواست شد که درباره صحنه‌هایی که بیش‌ترین احساسات را در آن‌ها برانگیخته بود صحبت کنند. آن‌دسته از افرادی که نیاز بیش‌تری برای تجربه احساسات حس می‌کردند، احساساتِ منفی بیش‌تری، از قبیلِ ترس و نفرت، را تجربه کرده بودند. اما هم‌چنین تجربه این احساساتِ منفی را بیشتر از سایرین دوست داشتند و از نظرشان چنین تجربه‌ای مثبت بود.
یک نظریه قدیمی هست که می‌گوید کسانی که فیلم‌های ژانر وحشت را دوست دارند همدلی پایین‌تری دارند. این یعنی دیدنِ آزار و اذیتِ دیگران کم‌تر آن‌ها را احساساتی می‌کند. سینتیا هانفر در سال ۲۰۰۹ رابطه بین همدلی و اثر آن بر لذت بردن از فیلم‌های ترسناک را بررسی کرد. او محققی در دانشگاه جورجیا در آمریکاست. او بعد از بررسی ۱۷۰ مخاطب جوان دریافت که همدلی با لذت بردن از فیلم‌های ترسناک ارتباطی ندارد. اما روی چگونگی واکنشِ مخاطب به برخی صحنه‌ها مرتبط است. برای مثال کسانی که همدلی بالاتری گزارش می‌دادند، دیدنِ رنج بردنِ شخصیت‌ها برای‌شان سخت‌تر بود. اما در عین حال کسانی که حسِ همدلی بالاتری داشتند، از خطر و هیجان هم بیشتر لذت می‌بردند. بنابراین، همدلی می‌تواند لذت از فیلم را کاهش یا افزایش دهد و این بستگی به نوعِ فیلم دارد.
آیا ژانر وحشت روی زندگی واقعی اثر می‌گذارد؟
دیدن فیلم ترسناکی مثلِ «آرواره» ممکن است باعث شود که شب کابوس ببینید یا شنا کردن در اقیانوس عصبی‌تان کند. اما، کریستوفر فرگوسن، روان‌شناس در دانشگاه استِتسون، می‌گوید، نباید نگرانِ اثراتِ بلندمدتِ تماشای فیلم‌های ترسناک روی سلامتِ روان بود. «ممکن است در زمانِ تماشای یک فیلم ترسناک حس آشفتگی و اضطراب پیدا کنید و حتی کابوس ببینید. اما فیلمی که شما را ترسانده نمی‌تواند اثرات بلندمدتِ روانی روی سلامتی‌تان داشته باشد. تماشای فیلم‌های خشونت‌بار هم نمی‌تواند آدم‌ها را خشن کند.»
اسکریونر می‌گوید، تماشای فیلم‌های ترسناک می‌تواند تاب‌آوری افراد را در زندگی افزایش دهد. علتش آن است که فیلم‌های ترسناک به افراد کمک می‌کند تا احساساتِ منفی را در یک زمینه امن تجربه کنند.
او می‌گوید: «با تماشای فیلم ترسناک یاد نمی‌گیرید که چگونه از قاتلی که تبر دارد یا هیولا‌های بیگانه فرار کنید. شما درواقع یاد می‌گیرید که چگونه با احساسِ ترس کنار بیایید.» به‌این‌ترتیب وقتی که با موقعیت‌های ترسناک در زندگی واقعی مواجه می‌شوید، ابزاری دارید که می‌تواند به شما کمک کند خودتان را آرام کنید. ممکن است درس‌های دیگری هم از فیلم‌های ترسناک گرفت. برای مثال، آن هرج‌ومرجی که در فیلم‌های تخیلیِ آخرالزمانیِ زامبی‌ها مشاهده می‌کنیم، درست شبیه هرج‌ومرجی است که بعد از حوادث واقعی ممکن است رخ دهد. تماشای این هرج‌ومرج‌ها روی صفحه نمایش می‌تواند به افراد کمک کند تا برای بحران‌های واقعیِ منفی به لحاظِ ذهنی آمادگی پیدا کنند.
یک مطالعه که اخیراً انجام شده است نشان می‌دهد کسانی که بیشتر از سایرین طرفدار فیلم‌های ترسناک بودند، در دورانِ همه‌گیری کووید کم‌تر دچار استرس شده بودند. کسانی که طرفدارِ فیلم‌های آخرالزمانی و زامبی بودند، گزارش دادند که برای مقابله با کووید آمادگی بیش‌تری داشتند؛ برای مثال می‌دانستند که برای گذراندنِ قرنطینه چه چیز‌هایی نیاز دارند.
تأکید بر این نکته مهم است که این مطالعه به تنهایی نمی‌تواند چیزی را اثبات کند. افرادی که تحمل‌پذیریِ عاطفی بالایی برای تماشای فیلم‌های ترسناک دارند ممکن است همان‌هایی باشد که با استرس در دورانِ همه‌گیری هم بهتر کنار آمده‌اند. اما کلازن معتقد است که امکان دارد فیلم‌های ترسناک مثلِ واکسنِ ضدترس عمل کنند و تاب‌آوری افراد را در زندگی واقعی افزایش دهند.
توصیه‌هایی برای تماشای فیلمِ ترسناک
مهم نیست که فیلم‌های ترسناک تا چه اندازه فایده داشته باشند، این فیلم‌ها برای همگان مناسب نیست. فرگوسن می‌گوید: «اگر شما از فیلم ترسناک لذت می‌برید، باید بدانید که برخی از همتایانِ شما به هر دلیلی تمایلی به این نوع فیلم‌ها ندارند.»
اما کِر برای آن‌دسته‌ای که دوست دارند فیلم‌های ترسناک ببینند، اما جرئت ندارند چند توصیه دارد:
«بدونِ قضاوت و پیش‌داوری درباره واکنش‌های‌تان، فیلم را تماشا کنید. هر جایی که حس کردید دیگر نمی‌خواهید تماشا کنید، فیلم را قطع کنید. تماشای این فیلم‌ها فرصتی برای کسب اطلاعات درباره خودمان و ترس‌های‌مان است. فیلم‌های هیولایی خوبند، چون مطمئن هستید که واقعی نیستند. اگر صحنه فیلم‌های زامبی شما را به وحشت می‌اندازد، به خودتان یادآوری کنید که چنین رخداد‌هایی در عالمِ واقعیت، امکان‌پذیر نیست.»
«اگر با چراغ روشن هم نمی‌توانید فیلم ترسناک ببینید، راه‌های بسیاری دیگر برای تجربه ترس وجود دارد. یکی از راه‌ها نوشتنِ داستانِ ترسناکِ خودتان است. اگر درباره چیزی که از آن وحشت دارید داستان بنویسید، آن ترس را تحتِ کنترل خودتان درمی‌آورید. شما در این زمینه صاحب قدرت می‌شوید... و این مفید است.»
منبع: ScienceNewsExplore
ترجمه: عاطفه رضوان‌نیا
