ساسانیان با جسد مردگان خود چه می‌کردند؟

سنت­های تدفینی در ادوار تاریخی از طریق شواهد باستان­ شناسی، متون مقدس زرتشتی مانند اوستا وهمچنین متون پهلوی شناخته می‌‌شوند. با رسمیت یافتن مذهب زرتشت، خاک‌سپاری اجساد به­ طور مشخص ممنوع شد و قراردادن آن‌ها در معرض حیوانات گوشت‌خوار به­ عنوان تنها شیوه از بین بردن جسد مقرر شد. در متن وندیداد که مجموعه­‌ای از قواعد و دستورات دینی است، به‌­طریقه رفتار با اجساد مردگان نیز اشاره شده است. طبق این نوشتار مردگان را باید در دخمه نهاد و طعمه پرندگان ساخت؛ چراکه تدفین یا سوزاندن اجساد باعث آلایش عناصر می‌شود و به این جهت حرام است.

با این‌وجود، بنا بر گفته محققان، حتی در متون زرتشتی اشاراتی وجود دارد، مبنی بر اینکه بخش قابل‌توجهی از مردم با تغییر در شیوه تدفین مخالفت کردند که این امر، مجازات‌هایی درپی داشت؛ اما مجازات گناهِ خاکسپاری (همچون گناه جسدسوزانی که به­ معنای بی­‌حرمتی به آتش تلقی می‌­شد) مرگ نبود و با توجه به زمان سپری‌شده بین تدفین و نبش قبر، تنها کیفرهایی جسمانی برای مجرمان تعیین شده بود که عملاً با پرداخت جریمه قابل‌تغییر بودند.

بر اساس پژوهشهای محققان، در زمان ساسانیان، علاوه بر پیروان آیین زرتشتی به‌عنوان مذهب رسمی امپراتوری، جمعیت قابل‌توجهی از مسیحیان و یهودیان به‌ویژه در بین­‌النهرین (عراق امروزی و بخش شمالی سوریه) زندگی می­‌کردند. از سوی دیگر، بودائیان در استان­های شرقی و به صورت فرقه‌­های کوچک‌تر حضور داشتند. گزارشات متناوبی از شکنجه جوامع غیر زرتشتی در طول حکومت بهرام پنجم (۴۲۱-۴۳۹ م.)، یزدگرد دوم (۴۳۹-۴۵۷ م.)، پیروز (۴۵۹-۴۸۴ م.) و قباد (۴۸۸-۵۳۱ م.) وجود دارد به‌طوریکه طی یک دوره آزار و شکنجه، تعداد زیادی نبش قبر در قبرستان­‌های مسیحی انجام شد.

بدیهی ا­ست آگاهی از چنین رویدادهای تاریخی، ما را در تفسیر بهتر مدارک باستان­شناسی و فهم بیشتر از فرهنگ دوره ساسانی و آیین‌­ها و باورهای موجود، یاری می­‌رساند. در این خصوص، پژوهشگرانی از دانشگاه هنر اصفهان در مطالعه‌ای تحقیقی، به ارائه انواع سنت­‌های تدفینی به‌منظور شناخت بیشتر ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و مذهبی جامعه ساسانی پرداخته‌اند.

در این پژوهش، محققین به شیوه کتابخانه­‌ای، ساختار قبور، شناسایی اشیا تدفینی و مطالعه پراکنش و سنت­‌های تدفین در سراسر امپراتوری ساسانی را معرفی و طبقه‌­بندی کرده‌اند.

شیوه‌های مختلف تدفین در زمان ساسانیان

بر اساس یافته‌های این تحقیق، تا مدت­ها تصور کلی بر این بود که تدفین در این دوران بیشتر براساس عرضه جسد در فضای باز بوده است، اما انجام مطالعات گسترده علمی نمایان ساخت که ساسانیان علاوه بر سنت قراردادن جسد در هوای باز، دیگر شیوه‌­های تدفین ازجمله تدفین‌­های چاله‌­ای، خمره‌­ای، خشتی و آجری و سنگ­چین را نیز به کار می­‌بردند که این مسئله می‌­تواند در ارتباط با وجود اجتماعات دینی در گستره امپراتوری ساسانی و شاید مرتبط با تقسیم طبقاتی جامعه در این دوران تفسیر شود.

به گفته سامر نظری، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستانشناسی دانشگاه هنر اصفهان و همکارش: «هم‌زیستی جوامع مذهبی ازجمله: مسیحیان، یهودیان، مانویان، بودائیان و دیگر فرقه­‌های دینی در جامعه ساسانی، از دلایل عمده در تنوع شیوه‌های دفن اجساد در این دوران است. در اواخر عهد شاپور اول درحالی‌که آیین زردشت دین رسمی کشور بود، باتوجه به تبلیغات فراوان آیین مانوی، در سراسر شاهنشاهی این آیین پایگاهی استوار یافت. در سال­‌های بعدی، آیین مزدک که درواقع نهضتی زرتشتی- گنوسی بود و طرفدار تحولات اجتماعی گسترده‌­ای بود، در عصر قباد رشد کرد و قدرت یافت. در کنار این آیین‌های نوظهور، گسترش آیین بودایی در مشرق و مسیحیت و یهودیت در بخش­‌های غربی را نباید از نظر دور داشت».

نظری و همکارش می‌افزایند: «با روی­ کار آمدن ساسانیان، عیسویان که از دوره اشکانی در این قلمرو می‌­زیستند، مرکز تبلیغی مهمی در شهر الرّها داشتند. شاهان ساسانی در جنگ­‌های خود با روم و در لشکرکشی­‌های خود به سوریه، گاهی تمام سکنه یک شهر را کوچ داده و در یکی از نقاط داخلی کشور مقیم می­‌کردند و قسمت اعظم این مهاجرین عیسوی بودند. سیاست شاهان ساسانی نسبت به عیسویان، اغلب با آزار و اذیت آنان همراه بود، اما گاهی همچون دوره یزدگرد اول نیز نسبت به مسیحیان با ملایمت رفتار می‌شد.»

به بیان محققین فوق: «درهرصورت، مسیحیت در اواخر قرن ششم میلادی در ایران رواج بسیاری داشت و به‌گونه‌ای با دین زرتشتی در رقابت بود، اما سابقه حضور یهودیان در ایران بسیار کهن‌­تر از مسیحیان بود و در زمان اشکانی نیز به­‌دلیل روحیه تسامح موجود در قلمرو آنان، یهودیان در کنار پیروان دیگر ادیان به­ فعالیت می­‌پرداختند؛ اما در عصر ساسانی و به‌­ویژه در زمان کرتیر (موبد سرشناس دوره ساسانی) فشارهای بسیاری بر آنان وارد شد و تا اواخر این دوره با فراز و فرودهایی همراه بود. بنابراین باتوجه به شرایط سیاسی حاکم بر جامعه و تعدد نگرش‌­های مذهبی موجود، بدیهی است که نمود این گوناگونی در بسیاری از ابعاد زندگی ازجمله باورهای تدفینی نمایان شود».

منع دفن اجساد به منظور نیالودن آب و خاک

براساس اطلاعات موجود نمی‌­توان گونه­‌های تدفینی ذکرشده را مشخصاً به­ گروه خاصی منسوب کرد، اما بر مبنای آموزه­‌های مکتب زرتشت از منع دفن اجساد به‌منظور نیالودن آب‌وخاک آگاهیم؛ بنابراین گونه­‌های تدفینی به‌صورت استخوان­‌دان، حاکی از وجود باورهای زرتشتی در این شیوه تدفین است که بیشتر نیز به‌صورت صخره­‌ای گزارش شده است.

محققین دانشگاه هنر اصفهان در ادامه آورده‌اند: «تراکم و تمرکز قبور صخره‌­ای در قلب امپراتوری، یعنی استان فارس، می­‌تواند حاکی از رتبه اجتماعی ساکنان خود باشد. باید توجه داشت که اقلیم­‌های مختلف، همواره شیوه‌های تدفین مربوط به­‌خود را ایجاد می­‌کند. طبیعتاً در مناطق مرتفع و صخره‌­ای، قبور سنگی تعدد بیشتری نسبت به دیگر مکان­‌ها داشته است؛ بنابراین نظر، در فارس ساسانی سه عامل عمده در ایجاد نوع قبر مؤثر بوده است: رتبه اجتماعی فرد متوفی، اقلیت­‌های مذهبی، شرایط اقلیمی».

درواقع، به­ دلیل اینکه این خطه خاستگاه شکل­‌گیری و قدرت­‌یابی ساسانیان بوده، قطعاً نسبت به دیگر نقاط امپراتوری امور تدفینی همخوانی بیشتری با ایدئولوژی­های حکومتی داشته است؛ از سوی دیگر هرچه از مرکز حکومت فاصله بگیریم با تدفین­‌های متنوع‌تری مواجه هستیم.

نظری و همکارش در این پژوهش اعتقاد دارند: «در ارتباط با پراکندگی این تدفین­‌ها در گستره امپراتوری، داده‌­های متفاوتی گزارش شده است؛ به‌استثنای تراکم قبور صخره­‌ای در استان فارس و گزارشات منتشرشده از استخوان‌دان‌های به‌دست‌آمده در آسیای مرکزی، انواع دیگر تدفین­‌ها در سرتاسر امپراتوری به‌صورت پراکنده شناسایی و گزارش شده‌­اند. به نظر می­‌رسد، شیوه تدفین با استودان در غرب امپراتوری رواج چندانی نداشته است. ولی درهرصورت انجام بررسی­‌ها و کاوش­های باستان­شناسی گسترده‌­تر، اطلاعات بیشتری درزمینه سنت­ها و آداب تدفینی دوره ساسانی آشکار می­‌سازد».

درمجموع، بر اساس یافته‌های این پژوهش که در قالب مقاله‌ای علمی پژوهشی در نشریه «پژوهش­‌های باستان­شناسی ایران» به چاپ رسیده است، انجام مطالعات گسترده علمی نمایان ساخت که ساسانیان علاوه بر سنت عرضه‌­داشت جسد در هوای باز، دیگر شیوه‌­های تدفین ازجمله تدفین­‌های چاله‌­ای، خمره­‌ای، خشتی و آجری و سنگ­چین را نیز به کار می­‌بردند که این مسئله می­‌تواند در ارتباط با وجود اجتماعات دینی در گستره امپراتوری ساسانی و شاید مرتبط با تقسیم طبقاتی جامعه در این دوران تفسیر شود.

نشریه «پژوهش­‌های باستان­‌شناسی ایران» متعلق به دانشگاه بوعلی سینای همدان است. گردانندگان این نشریه سعی دارند در معرفی و ترویج دانش باستانشناسی ادای دین کرده و در جهت توسعه و گسترش مطالعات و بررسی‌های باستان‌شناسی گام بردارند.