خانه‌ای که می‌گفتند پر از خمره‌های طلاست

اسم پسته خندان، زیره، کلمپه و مجموعه گنجعلی‌خان که می‌آید، همه یاد کرمان می‌افتند. شما می‌توانید نام بزرگ‌ترین خانه خشتی دنیا را هم به این فهرست اضافه کنید.

خانه حاج آقا علی با ۱۱۰ اتاق، ۷هزار مترمربع وسعت و ۴هزارمتر زیر بنا یکی از شگفتی‌های رفسنجان است که روزگاری برای خودش برو بیایی داشته. در مورد این بنای تاریخی که یکی از عجایب معماری قدیم به حساب می‌آید روایت‌های زیادی وجود دارد. این گزارش را بخوانید تا با رمز و راز بزرگ‌ترین خانه خشتی دنیا آشنا شوید.

قبل از اینکه شما را با بزرگ‌ترین خانه خشتی دنیا آشنا کنیم بهتر است با حاج آقا علی، مالک اصلی این خانه آشنا شوید که از قرار معلوم زندگی پر ماجرایی هم داشته. حاج آقای کرمانی گزارش ما، طبق اسناد به جا مانده از آن دوران، حدود۲۵۰سال پیش در رفسنجان زندگی می‌کرده.

 حاج آقا علی، تاجر بزرگی بوده که در زمان ناصرالدین شاه قاجار زندگی می‌کرده. او تاجر پنبه و ظروف چینی بوده و دامنه تجارتش حتی به خارج از مرزهای ایران ـ هند و اروپا ـ هم کشیده شده بود.

هر چند که براساس گفته‌های مردم کوچه و بازار، حاج آقا علی ابتدا یک پنبه‌زن یا کشاورزی بوده که به مرور مال و منالی به هم زده و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ملاکان رفسنجان لقب گرفته است اما ثروت این مرد آن‌قدر زیاد بود که وقتی می‌خواست میزان دارایی منقولش را به ناصرالدین شاه قاجار نشان بدهد،طول کاروان اشیای منقولش از ابتدا تا انتها حدود ۲۴۰ کیلومتر بوده .

حاج آقا علی دو همسر داشته که یکی اهل رفسنجان و دیگری هم اهل کرمان بود. او برای هرکدام جداگانه خانه گرفته بود. این خانه خشتی متعلق به همسر اول حاج علی بوده است.

صاحب بزرگ‌ترین خانه خشتی دنیا بعد از مرگش این خانه را وقف کرد؛ برای همین تا چند وقت پیش در آن مراسم عزاداری برگزار می‌شد اما چون خانه قدیمی بود و احتمال تخریب آن وجود داشت، مسؤولان میراث فرهنگی کرمان وارد میدان شدند تا بزرگ‌ترین سازه خشتی دنیا را از خطر نابودی نجات دهند.

البته مشخص نیست که سازنده این خانه چه کسی بوده اما معماران رفسنجانی و یزدی خشت خشت این خانه منحصر به فرد را روی هم گذاشته‌اند تا لقب بزرگ‌ترین خانه خشتی دنیا به خانه حاج آقا علی برسد.

معماری غربی و ایرانی

حالا که با حاج آقا علی آشنا شدید نوبت به خانه‌اش می‌رسد که دست کمی از قلعه ندارد. بزرگ‌ترین بنای خشتی دنیا، در شش کیلومتری شمال شرقی رفسنجان در منطقه قاسم‌آباد قرار دارد و قدمت آن به سال۱۱۳۶ هجری شمسی برمی‌گردد. در قسمت‌هایی از این بنا، عمارت‌های کلاه فرنگی هم وجود دارد.

به این دلیل اسم این عمارت‌ها را کلاه فرنگی گذاشته‌اند که شکل و شمایل این بناها یک هشت ضلعی بلند شبیه کلاه است. جالب اینجاست که در این خانه هم عمارت کلاه فرنگی وجود دارد، هم بادگیر و برای همین می‌توانیم در خانه حاج آقا علی شاهد معماری‌های غربی و ایرانی باشیم.

این خانه دو بخش زمستان‌نشین و تابستان‌نشین دارد که در قسمت تابستان‌نشین درها و پنجره‌ها باز می‌شود و ارتفاع درها بلند است و رو به باغچه و حیاط قرار گرفته تا هوای تازه وارد اتاق‌ها شود.

در قسمت زمستان‌نشین ارتفاع درها و پنجره‌ها کم است و شومینه‌های دیواری مطابق با نوع معماری گذشته در این بخش وجود دارد . خانه حاج آقا علی حیاط با صفایی دارد که پر است از درختان کاج و گل‌های رنگارنگ.

قنات، تکنولوژی مشرق زمین

قدیمی‌ترها می‌دانند که وجود یک حمام به خصوص آن هم در یک خانه روستایی نعمت بزرگی به حساب می‌آمد. خانه حاج علی آقا هم که در زمان خودش یکی ازمجلل‌ترین خانه‌ها بوده یک حمام خصوصی دارد و این، جای تعجب است که در آن زمان و در یک روستا، در خانه‌ای حمام خصوصی وجود داشته باشد.

در این خانه قناتی وجود دارد که بعد از ورود به خانه، دو شاخه می‌شود. یکی از این شاخه‌ها وارد حمام شده و بعد از تامین آب حمام، وارد حوض خانه می‌شود. در داخل حوض هم یک فواره قدیمی وجود دارد که بدون صرف انرژی و در اثر حرکت متناوب آب خودنمایی می‌کند. به این ترتیب آب وارد آشپزخانه می‌شود تا آب مورد نیاز آنجا را هم تامین کند .

معماران آن زمان به خوبی از آب قنات استفاده کرده و آن را درجهت رفاه افرادی که در خانه زندگی می‌کردند به کار گرفته بودند.  زمانی که در اروپا گالیله را به اتهام اینکه گفته بود زمین می‌چرخد، محاکمه می‌کردند، ایرانی‌ها در مشرق‌زمین تکنولوژی آبرسانی را اختراع کردند.

شاه‌نشین

به جز سیستم آبرسانی بزرگ‌ترین خانه خشتی دنیا زیبایی‌های دیگری هم دارد؛ این خانه دست‌کمی از موزه ندارد و حداقل دو ساعت و نیم طول می‌کشد تا بازدیدکنندگان از تمام قسمت‌های آن دیدن کنند. زیبایی داخل اتاق‌ها و به خصوص گچبری‌هایش چشمگیرند؛ به‌طوری که گچبری‌های اتاق‌های زنانه مانند اتاق خلوت خانم، همسر حاج آقا علی بسیار زیباست؛  تزئینات و گچ‌بری‌های ۱۱۰ اتاق قلعه حاج علی آقا بسیار زیباست و در محل‌هایی مثل بالای شومینه استاد گچبر از سنگ‌های قیمتی استفاده کرده.

در همه اتاق‌ها طاقچه، شومینه یا همان بخاری دیواری وجود دارد اما بهترین قسمت خانه بخش حاکم‌نشین یا شاه‌نشین آن است که محلی برای پذیرایی از مهمانان خاص بوده.

قسمت شاه‌نشین خانه حاج آقا علی، بخشی بوده که او علاوه بر پذیرفتن مهمان، کارهای بازرگانی‌اش را هم در آن سروسامان می‌داده و حتی زیباترین گچبری‌ها هم در این محل کار شده. صاحبخانه خوش‌ذوق برای مطبوع‌تر شدن هوای قسمت شاه‌نشین در آنجا آب‌نما ساخته است.

ضد زلزله

یکی دیگر از ویژگی‌های عجیب خانه حاج آقا علی، وجود پشت‌بندها در ساختمان است. ترکیب المان‌های سازه‌ای و معماری و پشت‌بندها در این خانه خشتی منحصربه‌فرد، از نکات جالبی است که به چشم می‌خورد.

نیروهایی که به ساختمان وارد می‌شود، دو نوع هستند؛ یکی نیروهای عمود و قائم مثل وزن و دوم نیروهای جانبی مثل زلزله. پشت‌بندها، سازه‌هایی هستند که برای دفع کردن نیروهای جانبی قدرتمندی مثل زلزله درساختمان استفاده می‌شده». معماران این خانه، با در نظر گرفتن خطر وقوع زلزله بزرگ‌ترین خانه خشتی دنیا را بنا کرده‌اند.

کار پشت‌بندها را امروز باربندها انجام می‌دهند. دو قطعه آهنی که به صورت ضربدر روی هم قرار می‌گیرند. امروزه در ساختمان‌های مسکونی، معمولا گوشه‌هایی وجود دارد که غیرقابل استفاده هستند و معماران از آن برای کمد دیواری استفاده می‌کنند.

قلعه حاج آقا علی هم چهار گوشه غیرقابل استفاده داشته. اما معماران زبردست آن زمان، خیلی مفید از این گوشه‌ها استفاده کرده‌اند. گوشه اول برای هشتی ورودی استفاده شده. از گوشه دوم یک آشپزخانه، از گوشه سوم هم یک کریدور عبوری از ساختمان اصلی به حیاط و از گوشه چهارم هم برای ساخت انبار غلات استفاده شده است.

فر آجری

در روزگاری که مردم از اجاق‌های تنوری استفاده می‌کردند، یکی از همسران حاج آقا علی به نام تاج خانم در آشپزخانه اعیانی‌اش از فر استفاده می‌کرده؛  این فر مانند فرهای امروزی، یک اجاق با حرارت غیرمستقیم است. پایین این اجاق یک آتشدان است، بعد رویش یک لایه آجری وجود داشته که خانم خانه ماده غذایی را برای پخت روی آن می‌گذاشته .

خانه تمام و کمال حاج آقا علی در زمان خود و در حال حاضر ‌بی‌نظیر است. این خانه و اشیای گران‌قیمت‌اش مورد توجه خیلی از دزدان و راهزنان بوده؛  بلندی دیوارهای خانه حاج آقا علی ده متر بوده و او برای جلوگیری از دستبرد دزدان و راهزنان علاوه بر ساختن دیوارهای بلند از برج نگهبانی هم استفاده می‌کرده. از آنجایی که کار از محکم کاری عیب نمی‌کند حاج آقا علی در چهار گوشه خانه‌اش، چهار برج و باروی دیده‌بانی گذاشته بود تا نگهبانان از خانه مراقبت کنند.

این برج‌های دیده‌بانی امروزه جای خودشان را به نرده‌ها و حفاظ‌های فلزی داده‌اند . ساکنان قدیمی مناطق گرمسیری‌ای مثل کرمان چون تابستان‌های خیلی گرمی داشتند، برای گذراندن این روزها، از شگرد خیلی جالبی استفاده می‌کردند؛ آنها از خشت و گل یخدان‌هایی می‌ساختند که به شکل گنبد بودند و به این ترتیب یخ‌های جمع‌آوری شده را در یخدان‌ها نگهداری می‌کردند.

حاج آقا علی هم یکی از همین یخدان‌ها را ساخته که در عباس‌آباد حاجی قرار دارد؛ محلی که یک کیلومتر بالاتر از خانه قلعه مانندش است. این یخدان در قدیم کار یخچال و فریزرهای امروزی را انجام می‌داده است. در ساخت سقف یخدان از کنف خرما استفاده می‌کردند تا به صورت عایق عمل کرده و سرما را حفظ کند.

 موجودات خیالی و خمره‌های طلا

خانه حاج آقا علی چه در زمان خودش و چه حالا مورد توجه خیلی‌ها بوده و هست؛ برای همین داستان‌های زیادی بین بومی‌های منطقه درباره بزرگ‌ترین خانه خشتی دنیا به وجود آمده. 

در مورد خانه حاج آقا علی هم خرافاتی وجود داشته است؛ مثلا مردم می‌گفتند که صاحب خانه ثروت‌ بی‌حسابش را درون خانه پنهان کرده است. آنها می‌گفتند در بزرگ‌ترین خانه خشتی دنیا خمره‌هایی پر از طلا وجود دارد و حاج آقا علی آنها را در خانه‌اش دفن کرده است؛ البته بعدها معلوم شد اصلا این‌طور نبوده. یا عده‌ای دیگر می‌گفتند که در این خانه موجودات خیالی رفت و آمد می‌کنند؛ برای همین مردم خیلی می‌ترسیدند.

اما بعدها که خانه مورد مرمت قرار گرفت معلوم شد که موجوداتی که مردم از آنها حرف می‌زدند، معتادان و ولگردهایی بودند که شب‌ها وارد خانه می‌شدند و در آنجا مواد مصرف می‌کردند یا می‌خوابیدند.

منبع: همشهری