(تصاویر) رد باستانی جشن سپندارمذگان ؛ زنانی که در آثار باستانی ساسانیان جاودانه شدند

تصویر زنان در هنر و تاریخ ساسانیان جلوه‌ای ماندگار از جایگاه و اهمیت آن‌ها در این دوره است. از حجاری‌ها و سکه‌ها گرفته تا آثار فلزی و سنگ‌نوشته‌ها، زنان در نقش‌هایی متنوع به تصویر کشیده شده‌اند. همزمان با رونق جشن سپندارمذگان، این حضور پررنگ‌تر می‌شود و نشان‌دهنده ارزش و جایگاه زنان در فرهنگ ایران باستان است.

به گزارش راهنماتو، در میان جشن‌های کهن ایران‌زمین، سپندارمذگان جایگاهی ویژه دارد؛ جشنی که ریشه در باورهای زرتشتی داشته و به پاسداشت یکی از امشاسپندان مقدس، سپندارمذ، برگزار می‌شد.

این ایزد بانو، نمادی زنانه داشت و نگهبان زمین و باروری بود. در دوران ساسانیان، این جشن با شکوهی بی‌نظیر همراه بود و همزمان، حضور زنان در هنر و فرهنگ آن دوران پررنگ‌تر از همیشه شد.

در این مطلب از راهنمای سیر و سفر، به گذشته سفر می‌کنیم و از نقش زنان در آثار ساسانی پرده برمی‌داریم؛ از سنگ‌نوشته‌ها و حجاری‌ها گرفته تا سکه‌ها و دیگر یادگارهای آن دوران. همراه ما باشید تا ببینیم چگونه تصویر زنان در هنر ساسانی جاودانه شد.

جشن سپندارمذگان در عصر ساسانیان

یکی از مهم ترین امشاسپندان دین زرتشتی سپندارمذ است. همان امشاسپندی که جشن سپندارمذگان برای پاسداشت او برگزار می شد و ارتباطی مستقیم با زنان سرزمین و مادران داشت.

سپندارمذ که نمادی زنانه دارد موکل زمین به حساب آمده و مردمان سرزمینمان برای حاصل خیزی و باروری به او پناه می آوردند. نکته جالب توجه این است که سپندارمذ نقشی پررنگ در اسطوره های آفرینش دین زرتشتی داشته و او را دختر اهورامزدا می دانستند.

در آن دوران، هر ماه از سال و در مناسبت های مختلف جشنی بر پا می شد. شاید بهتر باشد بگوییم که هر روز از ماه در گاهشمار زرتشتی نامی برای خود داشت و اول هر ماه را با نام اورمزد گره می خورد. اما از روز دوم به بعد امشاسپندان وارد عمل می شدند.

وقتی نام روز و ماه با یکدیگر تطبیق پیدا می کرد، آن روز را روز جشنی بزرگ در نظر می گرفتند. به تعبیری این جشن ها با نام جشن های دوازده گانه بر سر زبان ها بودند و مردم، هر ماه در انتظار یکی از این جشن های باشکوه بودند.

جالب است بدانید که شکوه این جشن ها در دوره ساسانیان بیشتر و بیشتر شد. ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه می نویسد: «در زمان گذشته، این ماه (منظور ماه اسفند است) و بویژه این روز، عید زنان بوده و در این عید مردان به زنان هدیه می دادند؛ از این جهت آن را جشن مزدگیران می خوانده اند. هنوز این رسم در اصفهان و ری و دیگر سرزمین ها باقی است.»

این مساله نشان می دهد که جشن سپندارمذگان در عصر ساسانیان پررنگ بوده که تا دوره ابوریحان بیرونی پا برجا مانده است. اما به مرور زمان کم رنگ و کم رنگ تر می شود.

درواقع در این عصر، ایرانیان باستان جشن های دوازده گانه را با آداب و تشریفات فراوان برگزار می کردند که یکی از این جشن های بزرگ، جشن سپندارمذگان بود.

نکته مهم تر، هنر ساسانیان و آثاری است که از آنان برجای مانده است و چیزی که آنان را از الگوی خود، یعنی هخامنشیان متمایز می کند، نقش و چهره زنان در آثاری هنریشان است.

در واقع، از میان نقوش برجای مانده از هنر ساسانیان برای اولین بار و به طوری جدی نقش مایه های زنان را می بینیم؛ اگرچه در عصر اشکانیان و بسیار پیش تر، یعنی در دوره ایلامیان نیز با چهره زنان روبه رو می شدیم.

به هر رو، چهره زنان در آثار باستانی ساسانیان و تکرار نام آنان در برخی از کتیبه های برجای مانده، همچون سنگ نوشته شاپور یکم در کعبه زرتشت نقش پررنگ و مهم زنان در عصر ساسانیان را اثبات می کنند.

نقش زنان در آثار هنری هخامنشیان

هنر ساسانی، که بیش از چهار قرن (۲۲۴-۶۵۱ میلادی) بر بخش وسیعی از دنیای باستان به شکل قابل توجهی حضور داشت، یکی از مهم‌ترین جلوه‌های فرهنگی این امپراتوری به شمار می‌آید. پاکباز می گوید که این هنر که وارث سنت‌های هخامنشی و اشکانی بود، در عین حال از تأثیرات یونانی، رومی و بین‌النهرینی بهره برده و سبک یکپارچه‌ای را تحت عنوان «سبک ساسانی» پدید آورده است.

آنچه این هنر را از دوره‌های پیشین متمایز می‌کند، حضور پررنگ زنان در آثار تصویری است؛ زنانی که در نقش الهه‌ها، ملکه‌ها و اعضای دربار ساسانی ظاهر شده‌اند. در ادامه به بررسی جایگاه زن در هنر ساسانی می‌پردازد و چگونگی بازنمایی او در نقش‌برجسته‌ها، سکه‌ها و آثار فلزی این دوران را تحلیل می‌کند.

ایزدبانوان ساسانی؛ پیوند زن و الوهیت

بازنمایی زنان در هنر ساسانی، بیش از آنکه به عنوان یک عنصر صرفاً تصویری مطرح باشد، ریشه در باورهای دینی و اسطوره‌ای این دوران دارد. دین رسمی ساسانیان، زرتشتی‌گری، نقشی کلیدی در شکل‌گیری هنر این دوره ایفا کرد و زنان در قالب ایزدبانوان زرتشتی در آثار تصویری نمود یافتند (سودآور، ۱۳۸۳: ۴۹).

•  سپندارمذ (Spandarmad)، ایزدبانوی زمین، سمبل باروری، بردباری و مهر مادری بود. احترام به این ایزدبانو در قالب جشن سپندارمذگان تجلی می‌یافت و در آثار هنری، گاه به شکل زنی باشکوه و ایستا به تصویر کشیده شده است.
•  آناهیتا، ایزدبانوی آب و باروری، از دیگر الهه‌هایی بود که نقش او در مشروعیت‌بخشی به سلطنت ساسانیان بسیار حائز اهمیت بود. شاهان ساسانی برای تحکیم قدرت خویش، او را در سکه‌ها و نقش‌برجسته‌ها در کنار خود قرار می‌دادند. به عنوان نمونه، در برخی سکه‌های ساسانی، آناهیتا در حال اعطای حلقه فره ایزدی به شاه تصویر شده است، نمادی از پیوند الوهیت و قدرت زمینی (کناوت، ۱۳۵۵: ۱۱۲).

ملکه ‌های ساسانی؛ زنان در قلب قدرت

برای نخستین بار در تاریخ ایران باستان، ملکه‌ ها در کنار شاهان ساسانی در نقش‌برجسته‌های سلطنتی به تصویر درآمدند.  پیشتر اما در نقش برجسته ها و آثار دیگری از دوره ایلامیان نیز تصویر زنان را می دیدیم، به عنوان مثال مجسمه ملکه ناپیراسو که اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می شود. در این میان و پس از گذر از عصر هخامنشیان و اشکانیان، اردشیر بابکان نخستین کسی بود که در نقش‌برجسته خود در نقش رجب، ملکه را در مقام همسر و همراه شاه معرفی کرد؛ شیوه‌ای که پس از او توسط جانشینانش ادامه یافت (تیموری، ۱۳۹۳: ۳۲۲).

•  ملکه‌ ها در نقش‌برجسته ‌ها: در نقش‌برجسته‌های طاق بستان، زنان در کنار شاه در مراسم تاج‌گذاری و ضیافت‌های شکار دیده می‌شوند. حضور آنان نه‌تنها جنبه تزئینی ندارد، بلکه نشان‌دهنده نقش اجتماعی و مذهبی آنان در دربار ساسانی است (لوکونین، ۱۳۷۲: ۷۶).
•  سکه‌ ها و گچبری ‌ها: در برخی سکه‌ های ساسانی، تصویر ملکه در کنار شاه نقش بسته است، که نشانه‌ای از جایگاه سیاسی و اجتماعی آنان بوده است. همچنین، در گچبری‌های کاخ بیشاپور و تیسفون، زنان در مقام نوازندگان، ملازمان و حتی فرماندهان نقش بسته‌اند (موسوی حاجی، سرفراز، ۱۳۹۷: ۲۰).

نمادگرایی در بازنمایی زنان ساسانی

زنان در هنر ساسانی با شکوهی الهام‌گرفته از مفاهیم اسطوره‌ای و سلطنتی به تصویر کشیده شده‌اند. فیگورهای انسانی این دوره، اعم از مردان و زنان، از واقع‌گرایی فاصله گرفته و به نوعی آرمان‌گرایی تصویری روی آورده‌اند.

•  ایستایی و عظمت: در نقش‌برجسته‌های ساسانی، پیکره‌ها عموماً ایستا و با وقار تصویر شده‌اند. برخلاف هنر یونانی که پیکره‌ها را در حرکت نشان می‌داد، در هنر ساسانی زنان و مردان با بدنی درشت و استوار، بدون حرکت و لرزش ظاهر شده‌اند، که نمادی از قدرت و الوهیت محسوب می‌شود (کناوت، ۱۳۵۵: ۱۱۲).
•  تغییر در نمایش چهره: یکی از نوآوری‌های ساسانیان، چرخش سر از نیم‌رخ به سه‌رخ و تمام‌رخ است. شاهان ساسانی که نماد قدرتی متصل به آسمان بودند، در اواخر دوران سلطنت خویش تلاش کردند که جنبه‌های زمینی خویش را نیز به نمایش بگذارند (محبی، ۱۳۹۲: ۱۶۰-۱۶۳).

زنان در زندگی روزمره ؛ بازتاب در هنر فلزی و سفالینه‌ ها

در کنار نقش‌برجسته‌ها و سکه‌ها، ظروف فلزی و سفالینه‌های ساسانی نیز جلوه‌گر حضور زنان در جنبه‌های مختلف زندگی بوده‌اند. در بسیاری از این آثار، زنان در حال نوازندگی، رقص، شکار و شرکت در مراسم درباری دیده می‌شوند.

•  شکار و ضیافت: در برخی جام‌های سیمین و زرین باقی‌مانده از دوران ساسانی، زنان در کنار مردان در صحنه‌های شکار ظاهر شده‌اند، که نشان از جایگاه اجتماعی آنان دارد.
•  نقش زنان در آیین‌های مذهبی: برخی از ظروف فلزی حاوی تصاویری از زنان در حال اجرای آیین‌های مذهبی و نیایش به ایزدبانوانی همچون آناهیتا هستند.

هنر ساسانی و تأثیر آن بر هنر اسلامی

پس از سقوط ساسانیان در پی حمله اعراب (۶۳۳-۶۵۱ میلادی)، هنر این دوره تأثیر شگرفی بر تمدن‌های بعدی، به‌ویژه هنر اسلامی، گذاشت. خلفای اسلامی که پیشینه‌ای در هنرهای تصویری نداشتند، از نقوش ساسانی در معماری، کاشی‌کاری و حتی طراحی سکه‌ها الهام گرفتند. بسیاری از سنت‌های تصویری مربوط به بازنمایی زنان و الهه‌ها نیز، هرچند با تغییراتی، در هنر اسلامی حفظ شد (گیرشمن، ۱۳۹۰: ۱۳۱).

آثار باستانی ساسانیان با نقش زنان

حال که به دوران ساسانیان سفر کردیم و بررسی نمودیم که چگونه نقش زنان در آثار باستانی ساسانیان پررنگ تر می شد، سری به آثار باستانی بر جای مانده از دوران ساسانیان می زنیم که در برخی از ان ها نقش زنان را می بینیم.

1. نقش برجسته تاج گیری اردشیر در نقش رجب

در نقش‌برجسته تاج گیری اردشیر در نقش رجب، حضور بانوان در کنار شاه و اهورامزدا جلوه‌ای از جایگاه آنان در ساختار حکومتی ساسانی است. در بخش سمت راست تصویر، بانویی با لباسی مشابه شاه به چشم می‌خورد که نشان از مقام والای او در دربار ساسانی دارد. این زن که در موقعیتی بسیار خاص قرار گرفته است، در مکانی ایستاده که اهورامزدا، ایزد نگهبان پادشاهی، نیز حضور دارد. چنین جایگاهی در هنر ساسانی نشان‌دهنده نقش مهم زنان در مشروعیت‌بخشی به قدرت سلطنتی است.

نقش رجب یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های حجاری ساسانی است که در نزدیکی تخت جمشید قرار دارد. این مجموعه، شامل چندین مجلس حجاری‌شده از مراسم‌های رسمی ساسانیان است. مجلس دوم، که تاج‌گذاری اردشیر بابکان را به تصویر می‌کشد، نه‌تنها از نظر بازنمایی آیین‌های درباری اهمیت دارد، بلکه جلوه‌ای از نقش و جایگاه زنان در هنر ساسانی را نیز به نمایش می‌گذارد.

•  لباس مشابه شاه: پوشیدن جامه‌ای همانند شاه، نمادی از شأن و مقام این بانو در ساختار سیاسی-مذهبی ساسانی است. این تشابه تصویری می‌تواند تجلی مفاهیم الهی و سلطنتی باشد که زنان را نه‌تنها به عنوان همراهان شاه، بلکه به عنوان بخشی از مشروعیت قدرت معرفی می‌کند.
•  حضور در کنار اهورامزدا: در این نقش‌برجسته، زنان نه‌تنها به عنوان تماشاگران یا همراهان درباری حضور دارند، بلکه در صحنه‌ای که تجلی قدرت الهی و مشروعیت شاهنشاهی است، جای گرفته‌اند. این امر نشانگر تأثیر و جایگاه اجتماعی بانوان در دستگاه حکومتی ساسانی است.

•  زنان در مقام همراهان سلطنتی: در این نقش، دو بانو پشت سر اهورامزدا دیده می‌شوند که به احتمال زیاد مادر و همسر اردشیر بابکان هستند. یکی از این بانوان که موی او از حلقه‌ای گذر کرده و دیهیمی روبان‌دار بر سر دارد، احتمالاً ملکه دینک (Dinak) است.
•  جدایی فیزیکی اما حضور معنوی: این دو بانو به‌وسیله ستونی که نماد چادر سلطنتی یا کاخ اندرونی است، از بخش اصلی نقش جدا شده‌اند. این جداسازی، به شیوه‌ای نمادین به تفکیک فضای خصوصی و عمومی اشاره دارد؛ با این حال، حضور آنان در این نقش تأکیدی بر نقش زنان در تحکیم مشروعیت شاهنشاهی ساسانی است.

آدرس نقش رجب

برای رفتن به نقش رجب باید به  استان فارس، مرودشت، ۳ کیلومتری شمال تخت جمشید، جاده مرودشت- سارویی بروید.

2. نقش برجسته شاپور اول در تنگ قندیل

یکی از جذاب‌ترین و عاشقانه‌ترین سنگ‌نگاره‌های ساسانی، نقش‌برجسته ازدواج شاهنشاه بهرام دوم با شهبانو شاپوردختک است که به نقش برجسته شاپور اول شهرت داشته و  در تنگ قندیل قرار دارد. در این تصویر، شاپوردختک در حال تقدیم گلی به شاه دیده می‌شود که نمادی از مهر و پیوند زناشویی در فرهنگ ایرانی است.

•  حضور پررنگ ملکه در کنار شاه: در بیشتر سنگ‌نگاره‌های ساسانی، پادشاهان به‌تنهایی یا در جمعی از بزرگان و نجبا دیده می‌شوند، اما در این تصویر، ملکه شاپوردختک نه‌تنها در کنار شاه قرار دارد، بلکه در حال اهدای هدیه‌ای به اوست. این مسئله اهمیت زنان در فرهنگ سلطنتی و نقش آنان در مشروعیت‌بخشی به حکومت را نشان می‌دهد.
•  فرهنگ هدیه دادن گل در ایران باستان: این نگاره همچنین یکی از قدیمی‌ترین اسناد تصویری از رسم هدیه دادن گل در ایران است که نشان از جایگاه عشق، احترام و پیوندهای خانوادگی در فرهنگ ایرانی دارد.
•  زن در مقام ملکه‌ای مستقل: اهمیت شاپوردختک تنها به حضورش در این نقش‌برجسته محدود نمی‌شود؛ بهرام دوم نخستین شاه ایرانی است که تصویر همسر و فرزندش را روی سکه‌های رسمی خود ضرب کرد، امری که نشان‌دهنده افزایش نقش زنان در مشروعیت شاهنشاهی و نمایش قدرت آنان در حوزه عمومی است.

آدرس تنگ قندیل

برای رفتن به تنگ قندیل باید به شهرستان کازرون یا قائمیه بروید. سپس به سمت روستای قندیل حرکت کنید. تنگ قندیل تنها یک کیلومتر از این روستا فاصله دارد.

3. تاج ستانی نرسی در نقش رستم

در هنر ساسانی، صحنه‌های تاج‌گذاری شاهان نه‌تنها بیانگر لحظه‌ای تشریفاتی، بلکه نمایانگر مشروعیت الهی و پیوند حکومت با نیروهای مقدس بودند. یکی از نمونه‌های منحصر‌به‌فرد این سنت، نقش‌برجسته تاج‌گذاری نرسی در نقش رستم است که به‌جای اهورامزدا، ایزدبانوی آناهیتا حلقه پادشاهی را به شاه اهدا می‌کند.

آناهیتا یکی از مقدس‌ترین ایزدبانوان در آیین زرتشتی و اسطوره‌های ایران باستان بود. او ایزدبانوی آب‌های روان، باروری، پاکی و نگهبان پادشاهی محسوب می‌شد و جایگاهی ویژه در مشروعیت‌بخشی به شاهان ساسانی داشت. در حالی که در اکثر نقش‌برجسته‌های تاج‌گذاری ساسانی، اهورامزدا به شاه فره ایزدی می‌بخشید، در نقش‌برجسته نرسی در نقش رستم، آناهیتا به‌تنهایی و بدون حضور اهورامزدا حلقه پادشاهی را به شاه اهدا می‌کند.

  نرسی با لباس فاخر، گردنبند حلقه‌ای، ریش و موی بلند و آشفتگی شاهانه، تاج و کلاه بزرگ پادشاهی را به سر دارد که یادآور تاج شاهان هخامنشی است.

  آناهیتا، با قامتی استوار، حلقه پادشاهی را به شاه تقدیم می‌کند. این تصویر بیانگر نقش او به‌عنوان حافظ فره ایزدی و مشروعیت‌بخش سلطنت ساسانی است.

  پشت سر نرسی، ولیعهدش هرمزد دوم ایستاده است که بر آینده پادشاهی و تداوم این فره ایزدی تأکید دارد. میان شاه و آناهیتا، جوانی دیده می‌شود که احتمالاً نوه نرسی یا نمادی از جانشینی است. این ترکیب حضور آناهیتا را نه‌تنها در مشروعیت شاه، بلکه در تداوم حکومت نیز برجسته می‌کند.

•  مشروعیت‌بخشی متفاوت به حکومت ساسانی:در سایر نقش‌برجسته‌های تاج‌گذاری، اهورامزدا نقش اصلی در اعطای فره ایزدی دارد؛ اما در این تصویر، آناهیتا به‌عنوان نیروی الهی تعیین‌کننده در سرنوشت پادشاهی ساسانی ظاهر می‌شود. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت نقش آناهیتا در سیاست و دیانت ساسانی است.
•  پیوند پادشاهی با آب و باروری:آناهیتا به‌عنوان ایزدبانوی آب‌ها، نماد حیات، زایندگی و قدرت نگهدارنده ایران‌زمین بود. حضور او در این نقش، ارتباط پادشاهی ساسانی با نیروهای طبیعت و باروری را به نمایش می‌گذارد. نرسی با دریافت دیهیم پادشاهی از آناهیتا، نه‌تنها مشروعیت سلطنتی، بلکه حمایت الهی برای حفظ نظم و آبادانی کشور را نیز دریافت می‌کند.
•  نمایش قدرت زنان در فرهنگ دینی و سیاسی ایران باستان: برخلاف بسیاری از فرهنگ‌های باستانی که الهه‌های زن نقش کمرنگی در مشروعیت‌بخشی به قدرت داشتند، در ایران باستان آناهیتا به‌عنوان نیرویی مقدس، مستقیماً در سرنوشت شاهان تأثیرگذار بود. این نقش‌برجسته نشان می‌دهد که زنان در قالب الهه‌های باستانی، بخشی مهم از نظام فکری و قدرت ساسانی را تشکیل می‌دادند.

آدرس نقش رستم

برای رفتن به نقش رستم باید به استان فارس، شمال شهرستان مرو دشت، روستای زنگی آباد بروید.

4. تاج گذاری خسرو پرویز در طاق بستان (بزرگ)

در میان سنگ‌نگاره‌های طاق بستان، یکی از مهم‌ترین صحنه‌های حجاری‌شده، تاج‌گذاری خسرو پرویز است که در آن، شاه در مرکز تصویر ایستاده و دو ایزد در دو سوی او قرار دارند: اهورامزدا در سمت راست و آناهیتا در سمت چپ.

برخلاف برخی نقش‌برجسته‌های پیشین که فقط اهورامزدا به شاه حلقه فره ایزدی را اهدا می‌کرد، در این تصویر آناهیتا نیز به‌عنوان نماد آب، باروری و حمایت الهی، حلقه‌ای مشابه را به خسرو پرویز می‌بخشدکه هرتسفلد بر این موضوع و با توجه به نمادها و نشانه ها تاکید دارد. این ترکیب نشان‌دهنده‌ی جایگاه ویژه‌ی آناهیتا در جهان‌بینی ساسانیان است، به‌گونه‌ای که او هم‌پایه‌ی اهورامزدا در مشروعیت‌بخشی به سلطنت ظاهر شده است.

•  حلقه فره ایزدی در دست راست: او مانند اهورامزدا، حلقه‌ای به شاه تقدیم می‌کند که نماد مشروعیت، حمایت الهی و قدرت معنوی شاهنشاه ساسانی است.
•  سبوی آب در دست چپ: این ظرف نشانگر نقش آناهیتا به‌عنوان ایزدبانوی آب و باروری است. این ویژگی، پیوند حکومت ساسانی با نعمت، فراوانی و حفاظت الهی را نشان می‌دهد.
•  حضور هم‌ارز با اهورامزدا: در این تصویر، برخلاف بسیاری از آثار دیگر، آناهیتا و اهورامزدا در دو سوی شاه قرار گرفته‌اند و هر دو نقشی یکسان در اعطای فره ایزدی دارند. این جایگاه نشان‌دهنده‌ی آن است که سیاست، دیانت و حکومت ساسانیان تنها بر اساس آموزه‌های اهورامزدا نبود، بلکه نقش ایزدبانوان نیز در این ساختار معنایی برجسته بوده است.

آدرس طاق بستان

برای رفتن به طاق بستان باید به محوطه تاریخی طاق بستان در دامنه کوهی به همین نام در شمال شرقی حاشیه کنونی شهر کرمانشاه بروید.برای دیدن طاق بستان باید راهی غرب ایران و استان و شهر تماشایی کرمانشاه بروید. این نقش برجسته را در محله طاق بستان می‌توانید ببیند.

5. بشقاب های فلزی ساسانی

ظروف فلزی ساسانی در دوران خود بسیار مهم و تأثیرگذار بودند و نقش زنان در این ظروف به‌ویژه در زمینه‌های اجتماعی، مذهبی و سلطنتی برجسته بود. در این ظروف، زنان نه‌تنها در زندگی روزمره، بلکه در نقوش مذهبی و نمادین هم حضوری چشمگیر داشتند. برخی از این ظروف، به‌ویژه در خارج از ایران در شرق روسیه و منطقه اورال، به‌دست آمده‌اند و شامل انواع مختلفی از ظروف مانند قاب‌ها، کاسه‌ها، جام‌ها، تنگ‌ها، ابریق‌ها و مجسمه‌ها هستند.

1. صحنه‌های شکار: در برخی از ظروف فلزی، زنان در صحنه‌های شکار همراه با شاهان دیده می‌شوند. به‌ویژه نقش بهرام و آزاده در این صحنه‌ها پررنگ است.
2. ضیافت‌ها: زنان در ظروف فلزی در صحنه‌های ضیافت‌های سلطنتی نیز حضور دارند. در این تصاویر، شاه و ملکه در کنار یکدیگر نمایش داده شده‌اند، یا شاه همراه با ایزدبانوان در صحنه‌های مهم حضور دارند.
3. نقش رامشگران و خنیاگران: زنان درباری در ظروف فلزی به‌عنوان رامشگران یا نوازندگان دیده می‌شوند. این زنان در حال نواختن موسیقی یا رقص هستند که نشان‌دهنده جایگاه اجتماعی و فرهنگی آنان در دربار ساسانی است.
4. نقوش ایزدبانوان: نقوش مختلف ایزدبانوان به‌ویژه آناهیتا در ظروف فلزی ساسانی بسیار رایج بوده است. این ایزدبانوی قدرت و باروری در حالت‌های مختلفی از جمله ایستاده، نشسته یا سوار بر حیوانات تخیلی به تصویر کشیده شده است.
5. تصاویر زنان با کودکان: در برخی ظروف فلزی، زنان در کنار کودکان خود به‌تصویر کشیده شده‌اند که این ممکن است اشاره به آناهیتا به‌عنوان الهه فراوانی و باروری داشته باشد.
6. شاه و ملکه در فضای خصوصی: در برخی از ظروف فلزی، زن در کنار شاه در فضایی خصوصی ترسیم شده است. در این تصاویر، زن معمولاً با تناسبات مشابه یا حتی بزرگتر از دیگر شخصیت‌ها نشان داده می‌شود که نمادی از مقام بالای زن در جامعه ساسانی است.

در بسیاری از این تصاویر، زنان همراه با نمادهایی چون گل نیلوفر (که نماد قدرت و سلطنت است)، انار، ماهی، طاووس، عقاب و جانوران تخیلی هستند. این نمادها علاوه بر اینکه نشان‌دهنده قدرت و جایگاه زنان در جامعه ساسانی است، به ایزدبانوانی مانند آناهیتا نسبت داده می‌شود.

در مجموع، این ظروف فلزی نشان‌دهنده اهمیت زنان در دوره ساسانی در جنبه‌های مختلف اجتماعی، مذهبی و سلطنتی هستند و استفاده از تصاویر زنان در هنر ساسانی به‌ویژه در موارد مذهبی و نمادین، تأکید بر جایگاه خاص و مؤثر آنان در آن زمان دارد.

6. گچ بری های ساسانی در کاخ ها

تصویر زن در گچبری‌های ساسانی به‌طور معمول با جنبه‌های سمبلیک و تقدسی همراه است. در این گچبری‌ها، زنان به‌صورت محدود و به‌ویژه در تزئینات دیوارها و کتیبه‌ها به تصویر کشیده شده‌اند. ویژگی‌های خاص این تصاویر عبارتند از:

1. شکل‌های خاص صورت: زنان معمولاً با پیشانی کوتاه و صورت‌های پهن طراحی شده‌اند و در بعضی تصاویر، به‌ویژه با بال‌هایی همراه هستند که تأثیرات هنر یونان و روم را نشان می‌دهند.
2. تصاویر تکراری: در کاخ کیش، تصاویری از زنان به‌صورت تکراری در کتیبه‌ها نصب شده‌اند. این زنان دارای پیکرهایی فربه و صورت‌های خندان بوده و به‌نظر می‌رسد که پوششی غلیظ از رنگ داشته‌اند که به مرور زمان محو شده است.
3. نمادهای مذهبی: در کنار این تصاویر، نمادهایی دیده می‌شود که به آیین‌های باروری و باورهای دینی ساسانیان مرتبط هستند.
4. عدم برجستگی بدن: در برخی گچبری‌ها مانند کاخ فیروزآباد، پیکره‌های زنان بدون تأکید بر برجستگی‌های بدن و با جمجمه‌های پهن و بدون حالت کروی نمایش داده شده‌اند.

این تصاویر در گچبری‌های ساسانی نه تنها برای تزئین بلکه برای پوشاندن نقایص بناها نیز به‌کار می‌رفته‌اند و معمولاً از آن‌ها در کاخ‌ها و مکان‌های مهم سلطنتی استفاده می‌شده است.

7. سنگ نوشته شاپور یکم در کعبه زرتشت

در سنگ‌نوشته شاپور یکم در کعبه زرتشت، نام‌های چندین زن از خاندان سلطنتی آمده است که نشانگر جایگاه برجسته زنان در دوران ساسانی است. این زنان با لقب‌ها و جایگاه‌های خاص خود، در تاریخ ساسانیان نقش مهمی ایفا کرده‌اند. در این سنگ‌نوشته، شانزده زن معرفی شده که هرکدام به نوعی تأثیرگذار بوده‌اند:

•  خورانزیم به عنوان شهبانوی کشور معرفی شده است، جایگاه ویژه‌ای که تنها به معدودی از زنان تعلق می‌گرفت.
•  آذر آناهید و دینگ بابکان هر دو به عنوان شهبانوی شهبانوها یاد شده‌اند، نشان‌دهنده مقام والای آنها در سلسله‌ سلطنتی.
•  استخریاد و دینگ شهبانو به عنوان شهبانوی میشان شناخته شده‌اند، که حاکی از نفوذ و قدرت آنها در مناطق مختلف بوده است.
•  شاپور دختر با لقب شهبانوی سکاها معرفی شده است، نمادی از پیوندهای بین‌المللی و اهمیت زنان در روابط خارجی.
•  چشمگ بانو و مورود بانو نیز به عنوان بانو شناخته می‌شوند، که همچنان نشانگر مقام و ارزش اجتماعی آنها در دربار ساسانی است.

این اسامی و القاب تأکیدی است بر جایگاه ویژه زنان در فرهنگ و سیاست ساسانیان، جایی که نقش آنان در اداره کشور و تحکیم قدرت سلطنتی غیرقابل انکار بود.

آدرس کعبه زرتشت

برای رفتن به کعبه زرتشت باید به  نقش رستم در شهرستان مرودشت استان فارس بروید.

8. نقش زنان در سکه های ساسانیان

سکه‌های ساسانیان نه تنها برای مقاصد اقتصادی و تجاری استفاده می‌شدند، بلکه به عنوان ابزاری برای بیان نمادهای سلطنتی نیز به کار می‌رفتند. در این سکه‌ها، نقش زنان و ایزدبانوها به شکلی خاص و نمادین به تصویر کشیده شده است.

•  آناهیتا: یکی از مهم‌ترین نمادهایی که در سکه‌های ساسانی دیده می‌شود، تصویر آناهیتا، ایزدبانوی آب‌ها، فراوانی، باروری و زندگی است. این ایزدبانو در دوران سلطنت هرمزد اول، بهرام دوم و خسرو دوم بر سکه‌ها نقش بسته است. تصویر آناهیتا به صورت یک زن زیبا و خوش‌اندام با کمربند تنگ و سوار بر گردونه‌ای با چهار اسب که هر کدام نمادی از عناصر طبیعی هستند، به تصویر کشیده می‌شود. این تصویر نمادی از کمال زن ایرانی و قدرت طبیعی است که در دنیای ساسانیان، به خصوص در حوزه باروری و زندگی، اهمیت فراوانی داشته است.
•  شاپوردختک: در برخی سکه‌ها، تصویر زنان سلطنتی به‌ویژه ملکه شاپوردختک، همسر بهرام دوم، به‌طور مستقیم به نمایش گذاشته شده است. سکه‌هایی که تصویر دوگانه بهرام دوم و همسرش را به نمایش می‌گذارند، از اولین سکه‌های دوران سلطنت او هستند. بر روی این سکه‌ها، نشانه‌های شاهنشاهی و همچنین عنوان "بانوی بانوان" برای شاپوردختک درج شده است که نشان‌دهنده مقام والا و اهمیت او در دربار ساسانی است.
•  پوراندخت: پوراندخت، که در دوران خودش اولین زن بود که به‌طور مستقل بر تخت سلطنت نشست، نیز بر سکه‌ها به تصویر کشیده شده است. او پس از مرگ برادرانش به سلطنت رسید و به تجدید حیات شاهنشاهی ساسانیان پرداخت. بر روی سکه‌های او، نام "بوران فره افزود" نقش بسته است که به نماد پشتیبانی از سلطنت و مشروعیت او اشاره دارد.
•  هرمزد اول: بر روی سکه‌های هرمزد اول، تصاویری از ایزدبانو آناهیتا و دیگر ایزدان بزرگ زرتشتی مانند میترا و اهورامزدا نیز به چشم می‌خورد. این تصاویر نه تنها برای تقویت ایدئولوژی دینی و سلطنتی به کار می‌رفته‌اند، بلکه تأکیدی بر ویژگی‌های مردانه و زنانه‌ای بود که شاهان ساسانی خود را به عنوان وارثان ایزدان معرفی می‌کردند.

در مجموع، سکه‌های ساسانی با تصاویر زنان، چه به‌عنوان شخصیت‌های واقعی و چه به‌عنوان نمادهای دینی و اسطوره‌ای، نشان‌دهنده اهمیت ویژه زنان در نظام سلطنتی و دینی ساسانیان هستند و نقش برجسته‌ای در انتقال پیام‌های سیاسی و فرهنگی ایفا می‌کردند.

آدرس موزه سکه تهران

در موزه سکه تهران برخی از سکه های باقی مانده از زمان ساسانیان وجود دارند. برای رفتن به موزه سکه تهران باید به بانک سپه در محله فردوسی تهران و در خیابان امام خمینی بین خیام و فردوسی بروید.