داستان خونین اهلی شدن گربه‌ها؛ چرا مصریان باستان میلیون‌ها گربه را «قربانی» کردند؟
پرستش باستت شکل خونینی به خود گرفت: زائران برای ادای احترام، هزینه‌ی مومیایی کردن گربه‌ها را پرداخت می‌کردند. با افزایش تقاضا برای این قربانی‌های گربه‌ای، مصریان مراکزی برای پرورش گربه‌ها ایجاد کردند.
فرادید| در سال ۲۰۰۱، باستان‌شناسان کشفی کردند که می‌توانست تاریخ اهلی شدن گربه‌ها را بازنویسی کند. دانشمندان مدت‌ها باور داشتند گربه‌ها در مصر باستان به حیوانات خانگی انسان تبدیل شدند؛ جایی که نقش آن‌ها در مومیایی‌ها و آثار هنری ثبت شده است. اما زمانی که محققان زیر خانه‌ای ۹۵۰۰ ساله در یک روستای کشاورزی در جزیره‌ی قبرس (در دریای مدیترانه) را کاوش کردند، بقایای گربه‌ای را در کنار یک انسان یافتند؛ چهار هزار سال پیش از آنکه تمدن مصر باستان شکل بگیرد.
به گزارش فرادید؛ با این کشف داستان جدیدی شکل گرفت. یافته‌های دیگر از بقایای گربه‌های باستانی در سراسر اروپا بسیاری از دانشمندان را به این باور رساند که روند اهلی شدن از زمانی آغاز شد که گربه‌های وحشی به روستاهای اولیه‌ی کشاورزان (شاید در سرزمین‌های امروزی ترکیه) وارد شدند و به تدریج به گربه‌های خانگی امروزی تبدیل شدند. این گربه‌ها همراه کشاورزان مهاجر به سراسر اروپا گسترش یافتند.
اما اکنون دو مطالعه‌ی جدید که اواخر ماه گذشته در پایگاه bioRxiv منتشر شدند، دوباره توجه‌ها را به مصر برگردانده‌اند. بررسی استخوان‌ها و دی‌ان‌ای گربه‌های باستانی اروپا و مدیترانه نشان می‌دهد که شاید گربه‌ها در ابتدا در مصر اهلی شده باشند؛ آن هم در زمانی خیلی دور، بلکه حدود ۳۰۰۰ سال پیش. یکی از این مطالعات نظریه‌ای مطرح می‌کند که فرآیند اهلی شدن گربه‌ها به شکلی وحشتناک رخ داده: قربانی کردن دسته‌جمعی گربه‌ها در چارچوب یک آیین مذهبی باعث رام شدن تدریجی آن‌ها شده است. گرِگر لارسن، زیست‌شناس تکاملی دانشگاه آکسفورد و نویسنده هر دو مطالعه، این روند را «مسیر خونین اهلی شدن» می‌نامد.
ناتالی مانرو، دیرین‌جانورشناس دانشگاه کنتیکت که در این تحقیقات دخیل نبوده، می‌گوید این فرضیه «قابل قبول» است، اما شواهد به آن وضوحی که به نظر می‌رسد نیستند.
در یکی از این مطالعات، شان دوهرتی، دانشمند باستان‌شناسی دانشگاه اکستر، بار دیگر بقایای گربه قبرسی را بررسی کرد. پژوهشگران اندازه و شکل این استخوان‌ها را با اسکلت ۲۴۰۰ گربه‌ی وحشی و خانگی از سراسر اروپا و مدیترانه مقایسه کردند. نتیجه این بود که گربه‌ی قبرس به خانوادۀ گربه‌ی وحشی اروپایی (Felis silvestris) تعلق دارد؛ گونه‌ای بزرگ‌تر و نیرومندتر که نسبت نزدیکی با گربه‌های خانگی یا جد اصلی آن‌ها یعنی گربه‌ی وحشی آفریقایی ندارد.
وقتی همین تحلیل روی دیگر بقایای ادعایی گربه‌های خانگی از مرکز و جنوب شرق اروپا انجام شد، مشخص شد آن‌ها نیز گربه‌های وحشی اروپایی بوده‌اند. دوهرتی می‌گوید: «وقتی به استخوان‌ها نگاه می‌کنید، عظیم‌اند.» او اضافه می‌کند این استخوان‌ها اغلب در غارها و دور از سکونتگاه‌های انسانی پیدا شده‌اند، در میان بقایای سایر حیوانات وحشی.
تعدادی گربه مومیایی شده که سال 2018 در یک گورستان باستانی در مصر کشف شدند
تایید این نتیجه از طریق دی‌ان‌ای حیوانات هم به دست آمد. پیشتر تصور می‌شد این گربه‌ها خانگی بوده‌اند چون در ژنوم میتوکندری آن‌ها علامتی وجود داشت که تنها در گربه‌های خانگی و وحشی آفریقایی دیده می‌شود. اما بررسی دی‌ان‌ای هسته‌ای این نمونه‌ها نشان داد آن‌ها گربه‌های وحشی اروپایی بوده‌اند. به گفته تیم دوم به سرپرستی کلودیو اوتونی، دیرین‌ژنتیک‌دان دانشگاه رم تور ورگاتا، احتمالاً تلاقی گربه‌های وحشی اروپایی با گربه‌های وحشی آفریقایی در اروپا باعث شده آن علامت ژنتیکی در استخوان‌هایشان ظاهر شود.
این تحلیل‌ها باعث شده‌اند فرضیه‌ی اهلی شدن گربه‌ها توسط کشاورزان اولیه و همراهی آن‌ها در مهاجرت، «کمتر قانع‌کننده» به نظر برسد. البته مانرو می‌گوید ممکن است گربه‌ی قبرسی حیوانی در مراحل اولیه‌ی اهلی شدن بوده یا حتی نمونه‌ای از یک مسیر شکست‌خورده‌ی اهلی‌سازی باشد. با این حال، دوهرتی تاکید می‌کند: «حتی اگر بپذیریم که گربه قبرسی نوعی حیوان خانگی بوده، باز هم هزاران سال بدون هیچ گربه‌ی دیگری می‌گذرد. و این یعنی باید به دنبال مراکز دیگری برای آغاز اهلی‌سازی باشیم».
این جستجو دوباره ما را به مصر باستان می‌برد. تیم اوتونی با مقایسه‌ی ژنوم گربه‌های خانگی و گربه‌های وحشی آفریقایی از مکان‌های مختلف، دریافت که نزدیک‌ترین خویشاوند گربه‌های خانگی، گربه‌های وحشی شمال آفریقا هستند. اوتونی می‌گوید: «من قطعاً روی آفریقا شرط می‌بندم.» افزون بر این، بدون در نظر گرفتن گربه‌های ادعایی اروپایی، قدیمی‌ترین گربه‌های خانگی تایید شده از نظر ژنتیکی اکنون مومیایی‌های مصری متعلق به بازه‌ی ۵۰۰ تا صفر پیش از میلاد هستند.
این بازه زمانی با احیای آیین پرستش «باستت»، الهه باروری و سلامت مصر باستان، همخوانی دارد. باستت حدود سال ۲۸۰۰ پیش از میلاد در متون مصری ظاهر می‌شود؛ در ابتدا با سر شیر تصویر می‌شود، اما در هزاره‌ی اول پیش از میلاد، بیشتر با سر گربه به تصویر کشیده می‌شود.
پرستش باستت شکل خونینی به خود گرفت: زائران برای ادای احترام، هزینه‌ی مومیایی کردن گربه‌ها را پرداخت می‌کردند. با افزایش تقاضا برای این قربانی‌های گربه‌ای، مصریان مراکزی برای پرورش گربه‌ها ایجاد کردند. پژوهشگران تخمین می‌زنند میلیون‌ها گربه مومیایی شده‌اند؛ به حدی زیاد که در قرن نوزدهم، گربه‌های مومیایی شده به صورت تناژ به بریتانیا منتقل می‌شد تا به کود کشاورزی تبدیل شود.
پرورش گربه‌ها در چنین مقیاسی باعث شد تنها گربه‌هایی که بهتر با انسان‌ها و گربه‌های دیگر کنار می‌آمدند، زنده بمانند و تکثیر شوند. لارسن می‌گوید: «فشار انتخابی زیادی برای رام بودن وجود داشت.» دوهرتی اضافه می‌کند که بعدها برخی از این گربه‌ها به عنوان حیوان خانگی به خانه‌ها راه یافتند: «وقتی گربه‌ها به نقطه‌ی نزدیکی با انسان می‌رسند، این رابطه به سرعت بسیار نزدیک و عمیق می‌شود».
نقاشی‌هایی از گربه‌ها در مصر باستان وجود دارد که این پیوند را نشان می‌دهد. در یک نقاشی متعلق به حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد، گربه‌ای در حال خوردن ماهی زیر میز غذاخوری دیده می‌شود.
در هر صورت، گربه‌ها احتمالاً در پایان هزاره‌ی اول پیش از میلاد به اروپا راه یافتند. یک گربه‌ی خانگی اتریشی که توسط تیم اوتونی بررسی شد، به حدود سال ۵۰ پیش از میلاد برمی‌گردد، که نشان می‌دهد گربه‌ها چندین قرن پیشتر وارد اروپا شده بودند. به گفته مارکو د مارتینو، همکار اوتونی، رومیان احتمالاً نقش مهمی در گسترش سریع گربه‌ها داشته‌اند: «وقتی گربه‌های خانگی شروع به گسترش کردند، خیلی سریع این کار انجام شد».
امروز، حدود یک میلیارد گربه در جهان وجود دارد و در تمام قاره‌ها به جز جنوبگان زندگی می‌کنند. چه قربانی‌های آیینی و چه کشاورزان گرفتار موش عامل اهلی شدن گربه‌ها بوده باشند، یک چیز مسلم است: به گفته تروشه، «باید از نظر انسان‌های باستانی چیزی واقعاً ویژه درباره‌ی گربه‌ها وجود داشته باشد؛ نه فقط اینکه آن‌ها بی‌نهایت بامزه و دوست‌داشتنی‌اند».
