دربارۀ «کنعانی‌های باستان» چه می‌دانیم؟ آیا آن‌ها تبار «ایرانی» داشتند؟
کنعانیان گروهی از اقوام مختلف بودند که در سرزمین باستانی کنعان می‌زیستند و احتمال دارد نخستین الفبای جهان را اختراع کرده باشند.
فرادید| «کنعانیان» در سرزمینی می‌زیستند که بنا بر متون باستانی ممکن است شامل بخش‌هایی از فلسطین، لبنان، سوریه و اردن امروزی بوده باشد. بخش بزرگی از دانسته‌های پژوهشگران درباره کنعانیان به واسطه نوشته‌هایی به‌دست آمده که اقوام دیگر درباره آن‌ها ثبت کرده‌اند. برخی از دقیق‌ترین منابع باقی‌مانده از محوطه باستانی «عمارنه» در مصر و همچنین از «کتاب مقدس عبری» به دست آمده است. داده‌های بیشتری نیز از حفاری‌های باستان‌شناسی از مکان‌هایی بدست آمده که گمان می‌رود کنعانیان در آن‌ها سکونت داشته‌اند.
به گزارش فرادید، پژوهشگران تردید دارند کنعانیان هرگز یک پادشاهی واحد سیاسی تشکیل داده باشند. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند آن‌ها متشکل از گروه‌های قومی مختلف بودند. اواخر عصر برنز (۱۵۵۰ تا ۱۲۰۰ پ. م) کنعان تنها یک گروه قومی واحد نبود، بلکه جمعیتی متنوع داشت که تنوع آن را می‌توان از گوناگونی آیین‌های تدفین و ساختارهای مذهبی استنباط کرد.
یافته‌های ژنتیکی
پژوهش‌های دی‌ان‌ای اخیر نشان می‌دهند کنعانیان از نوادگان ساکنان عصر سنگ در لبنان بودند و همچنین اجداد لبنانی‌های امروزی محسوب می‌شوند. در یک پژوهش در سال ۲۰۱۷ در مجله آمریکایی «ژنتیک انسانی»، دی‌ان‌ای پنج کنعانی که ۳۶۵۰ تا ۳۷۵۰ سال پیش در شهر باستانی «صیدا» در لبنان امروزی دفن شده بودند، با دی‌ان‌ای ۹۹ لبنانی امروزی و بیش از ۳۰۰ نفر دیگر در پایگاه داده دی‌ان‌ای باستانی مقایسه شد.
نتایج نشان داد کنعانیان از آمیزش لبنانی‌های عصر سنگ با مهاجرانی از ایران (۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ سال پیش) پدید آمده‌اند. همچنین روشن شد که مردم امروزی لبنان تا حد زیادی از کنعانیان هستند، اگرچه حدود ۳۰۰۰ سال پیش، نیاکان آن‌ها با شکارچی‌گردآورندگان شرقی و مردمان دشت‌های اوراسیا آمیخته شده‌اند.
متون باستانی
نخستین اشاره‌ی بی‌چون‌وچرا به کنعانیان در تکه‌هایی از یک نامه مربوط به حدود ۳۸۰۰ سال پیش در شهر «ماری» (در سوریه امروزی) یافت شده است. این نامه خطاب به «یَسماه-اداد»، پادشاه ماری نوشته شده و از حضور «کنعانیان» در شهری به نام «راحیسوم» سخن می‌گوید. بخش باقی‌مانده‌ی نامه به درگیری یا بی‌نظمی در آن شهر اشاره دارد.
متن باستانی دیگری مربوط به حدود ۳۵۰۰ سال پیش است که روی مجسمه‌ای از «ادریمی»، پادشاه شهر «آلالاخ» (در ترکیه امروزی) نگاشته شده است. ادریمی می‌گوید زمانی به ناچار به شهری به نام «آمیا» در کنعان گریخته که احتمالاً در لبنان امروزی بوده است. او مردم آمیا را «کنعانی» نمی‌نامد بلکه از سرزمین‌های گوناگونی چون «حلب»، «نیهی»، «آمائه» و «موکیش» یاد می‌کند. ادریمی ادعا می‌کند در آمیا توانسته حمایت‌هایی به‌دست آورد و به پادشاهی آلالاخ برسد.
اما این به آن معنا نیست که مردم گوناگون کنعان هیچ‌گاه متحد نشده بودند. متون اداری به‌دست آمده از آلالاخ و شهر «اوگاریت» (در سوریه امروزی) نشان می‌دهند اصطلاح «سرزمین کنعان» برای مشخص‌کردن هویت یک فرد یا گروهی از افراد به‌کار می‌رفته، همان‌گونه که دیگران بر اساس شهر یا سرزمین زادگاهشان تعریف می‌شدند. برای نمونه، مردی از یکی از شهرهای کنعان که در آلالاخ یا اوگاریت می‌زیسته را در اسناد «مردی از کنعان» یا «فرزند کنعان» شناسایی میکردند.
نقشه‌ای از کنعان باستان
نامه‌های عمارنه
متونی که از محوطه عمارنه در مصر کشف شده‌اند، داده‌های زیادی درباره کنعان در اختیار ما قرار می‌دهند. عمارنه پایتختی بود که فرعون آخناتون (۱۳۵۳ تا ۱۳۳۵ پ. م) ساخت؛ پدر توت‌عنخ‌آمون و حاکمی که تلاش کرد دین چندخدایانه مصر را به پرستش «آتون» واحد، خدای خورشید، محدود کند. این متون نامه‌نگاری‌های دیپلماتیک بین آخناتون (و پادشاهان پیش و پس از او) با پادشاهان خاورمیانه هستند و امروزه با عنوان «نامه‌های عمارنه» شناخته می‌شوند.
نامه‌ها نشان می‌دهند در کنعان چندین پادشاه وجود داشته‌اند. گذرنامه‌ای دیپلماتیک نوشته‌ی توسرتا، پادشاه میتانی (یک پادشاهی در شمال سوریه کنونی) به «پادشاهان سرزمین کنعان» دستور می‌دهد که اجازه دهند پیام‌رسان او به نام «آکیا» بدون آسیب از مصر عبور کند و به آنان هشدار می‌دهد که «هیچ‌کس حق ندارد او را بازداشت کند».
این نامه‌ها همچنین نشان می‌دهند مصر نفوذ قابل‌توجهی بر پادشاهان کنعانی داشته است. در یکی از نامه‌ها که توسط پادشاهی بابلی به نام «بورا-بوریاس» نوشته شده، از قتل بازرگانان بابلی در کنعان شکایت شده و به فرعون مصر یادآوری شده که «سرزمین کنعان، سرزمین توست و پادشاهانش خدمت‌گزاران تو هستند».
متون مصری نیز نشان می‌دهند فرعون‌های مصر لشکرکشی‌هایی نظامی به کنعان انجام داده‌اند. سنگ‌نوشته‌ای که توسط فرعونی به نام مرنپتاح (که بین سال‌های ۱۲۱۳ تا ۱۲۰۳ پیش از میلاد حکومت می‌کرد) برپا شده، ادعا می‌کند «کنعان به هر نوع مصیبتی دچار شده و غارت شده است». در همین سنگ‌نوشته همچنین آمده که مرنپتاح «آنجا را با خاک یکی کرده است».
کنعانیان در کتاب مقدس
نام کنعانیان در کتاب مقدس عبری (عهد عتیق) بارها ذکر شده است. در این متون، کنعان به‌عنوان نوه نوح معرفی شده که نوح او را نفرین کرد. (پیدایش ۹:۲۴-۲۵).
کتاب مقدس در ادامه شرح می‌دهد که چگونه ابراهیم، از نوادگان نوح، به همراه همسرش سارا به سرزمین کنعان سفر کرد و چگونه بنی‌اسرائیل بعدها کنعان را ترک کرده و به مصر رفتند. کتاب مقدس توضیح می‌دهد که پس از آنکه مصری‌ها بنی‌اسرائیل را به بردگی گرفتند.
با بازگشت بنی‌اسرائیل به کنعان، جنگ‌هایی با کنعانیان و دیگر اقوام رخ داد و بنی‌اسرائیل بیشتر اراضی کنعان را تصرف کردند. کتاب مقدس می‌گوید کنعانیانی که باقی ماندند، به کار اجباری گمارده شدند (داوران ۱:۲۸).
ویرانه‌های قرن اول میلادی در منطقه‌ای که زمانی به عنوان سرزمین کنعانی‌ها شناخته می‌شد
باستان‌شناسی کنعانی امروز
باستان‌شناسان همچنان آثار متعددی از کنعانیان کشف می‌کنند. برای نمونه، در جنوب فلسطین معبدی ۳۰۰۰ساله کشف شد که در آن مجسمه‌ای از خدای کنعانی «بعل» قرار داشت که محل نیایش و قربانی بود. در حفاری دیگری، طاقی ۳۸۰۰ساله از خشت خام یافت شد که ممکن است در دوران میانه برنز کاربرد آیینی داشته باشد.
همچنین شانه‌ای از جنس عاج با یکی از کهن‌ترین جملات نوشته‌شده کشف شد. جمله کنعانی روی شانه، دعایی برای از بین بردن شپش بوده که می‌گوید: «باشد که این عاج، شپش موی سر و ریش را ریشه‌کن سازد.»
بسیاری از کارشناسان باور دارند که حدود ۴۰۰۰ سال پیش، کنعانیان نخستین الفبای جهان را اختراع کردند؛ الفبایی که به «خط نیاسینایی» معروف است. این خط توسط کارگران کنعانی در یک معدن فیروزه در صحرای سینا اختراع شد و بعدها به الفبای فینیقی تبدیل شد که الهام‌بخش الفباهای اولیه عبری، یونانی و رومی شد.
مترجم: زهرا ذوالقدر
