چرا مصریان باستان مجسمه‌های «فرعونِ زن» را تخریب کردند؟
بر اساس یک پژوهش جدید، برخی از مجسمه‌های این فرعون زن، در دوران مصر باستان به دلایل مذهبی و آیینی نابود شده‌اند.
فرادید| در طول صد سال گذشته، مصرشناسان بر این باور بودند که پس از مرگ حتشپسوت (فرعون قدرتمند زن)، خواهرزاده و جانشین او با انگیزه‌ای انتقام‌جویانه اقدام به نابودی مجسمه‌های او کرده تا حضورش را از حافظه‌ی عمومی پاک کند.
به گزارش فرادید، اما اکنون، پژوهشی جدید نشان داده که ماجرا این‌گونه نبوده است. با آن‌که بسیاری از مجسمه‌های حتشپسوت آگاهانه تخریب شده‌اند، انگیزه‌ی اصلی این اقدام نه به دلیل زن بودن او و نه به قصد پاک کردن نامش از تاریخ، بلکه برای «غیرفعال‌سازی آیینی» و از بین بردن قدرت‌های ماورایی فرضی آن‌ها بوده است.
حتشپسوت (که حدود سال‌های ۱۴۷۳ تا ۱۴۵۸ پیش از میلاد حکومت می‌کرد)، فرعونی بود که دستور ساخت معبدی باشکوه در دیر البحری، نزدیک تبس باستان (لوکسور امروزی) را داد و همچنین فرماندهی یک سفر موفق تجاری از مصر به سرزمینی به نام «پونت» را برعهده داشت؛ جایی که محل دقیق آن هنوز مورد بحث است. او همسر و در عین حال خواهر ناتنی فرعون تحوتمس دوم (حکومت: حدود ۱۴۹۲ تا ۱۴۷۹ پیش از میلاد) بود و قرار بود به عنوان نایب‌السلطنه برای فرزندخوانده‌اش، تحوتمس سوم عمل کند. اما به جای ایفای نقش نایب‌السلطنه، خود به‌عنوان فرعون مستقل تاج‌گذاری کرد، در حالی‌که تحوتمس سوم تنها به‌شکل هم‌زمان ولی با قدرت محدود سلطنت می‌کرد.
پس از مرگ حتشپسوت، بسیاری از مجسمه‌های او از جمله در محل دیر البحری، به عمد تخریب شدند. باستان‌شناسان در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ بقایای شکسته‌ی این مجسمه‌ها را در گودال‌هایی پیدا کردند. تا مدت‌ها گمان می‌رفت این اقدام به دستور تحوتمس سوم و به‌عنوان نوعی انتقام انجام شده است. اما پژوهش جدید نشان می‌دهد این مجسمه‌ها، مشابه مجسمه‌های برخی دیگر از فرعون‌ها، در واقع به‌شکل آیینی «غیرفعال» شده‌اند.
یکی از این مجسمه‌ها که در دهه‌ی ۱۹۲۰ در دیر البحری کشف شد، هنگام پیدا شدن به چندین قطعه شکسته شده بود. این مجسمه پس از بازسازی، هم‌اکنون در موزه‌ی متروپولیتن نیویورک به نمایش گذاشته شده است
در این پژوهش، جون یی وونگ، دانشجوی دکترای مصرشناسی در دانشگاه تورنتو، سوابق بایگانی مجسمه‌های دیر البحری را که در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ پیدا شده بودند، بررسی کرد. وونگ دریافت مجسمه‌ها از ناحیه صورت خرد نشده‌اند و کتیبه‌هایشان از بین نرفته است. در عوض، آن‌ها از ناحیه گردن، کمر و پاها شکسته شده‌اند، چیزی که در مجسمه‌های سایر فراعنه مصر طی فرآیندی که مصرشناسان امروزی آن را «غیرفعال‌سازی آیینی» می‌نامند، دیده می‌شود.
یکی از این مجسمه‌ها، حتشپسوت را در حالت زانو زده نشان می‌دهد. این مجسمه در همان حفاری‌های دیر البحری در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ یافت شد و پس از بازسازی، اکنون در موزه‌ی متروپولیتن نگهداری می‌شود
وونگ نوشته: «مصریان باستان مجسمه‌های سلطنتی را موجوداتی قدرتمند و حتی زنده تلقی می‌کردند. پس از مرگ فرعون، مصریان باستان معمولاً با شکستن مجسمه‌ها در نقاط ضعف آن‌ها مانند گردن، کمر و پا، آن‌ها را غیرفعال می‌کردند.»
به گفته‌ی وونگ، «بقایای مجسمه‌های غیرفعال‌شده در مکان‌های متعددی در مصر و سودان کشف شده است. یکی از معروف‌ترین نمونه‌ها در تاریخ باستان‌شناسی مصر، انبار کشف‌شده در معبد کارناک است، جایی که صدها مجسمه از فرعون‌های مختلف در یک محل انباشته شده بودند. بخش عمده‌ای از این مجسمه‌ها به شکل آیینی غیرفعال شده بودند.»
این به آن معنا نیست که حتشپسوت پس از مرگ، هدف آزار و اذیت سیاسی قرار نگرفته است. وونگ می‌گوید: «هیچ شکی نیست حتشپسوت قربانی یک کارزار سازمان‌یافته‌ی آزار بوده است. در بسیاری از بناهای مصر، تصاویر و نام‌های او به‌شکل سیستماتیک تراشیده و حذف شده‌اند. ما می‌دانیم این کارزار حذف به دستور تحوتمس سوم آغاز شده، اما درست نمی‌دانیم چرا.»
این واقعیت که مجسمه‌های او در دیر البحری به‌شکل معمول و آیینی غیرفعال شده‌اند، در حالی‌که تصاویر و کتیبه‌های او در مکان‌های دیگر به شکل خشونت‌آمیزی تخریب شده‌اند، نشان می‌دهد آزار و حذف او چه‌بسا دلایل شخصی نداشته است.
وونگ نوشته که مجسمه‌های سایر فرعون‌ها نیز روند غیرفعال‌سازی آیینی را طی کرده‌اند. این که مجسمه‌های حتشپسوت در دیر البحری با روش‌های استاندارد آیینی غیرفعال شده‌اند، در حالی که مجسمه‌های او در دیگر مکان‌ها به‌شدت آسیب دیده‌اند، این احتمال را تقویت می‌کند که تحوتمس سوم ناچار شده به دلایل سیاسی، از جمله نگرانی‌های اطرافیانش نسبت به حکومت حتشپسوت، مرتکب چنین رفتاری شود.
وونگ افزود: «مصرشناسان اولیه فرض می‌کردند تحوتمس سوم باید نفرتی شدید نسبت به حتشپسوت داشته، اما این فرضیه به‌احتمال زیاد درست نیست. رفتار با مجسمه‌ها، برای نمونه، نشان می‌دهد تحوتمس سوم بیشتر تحت تأثیر عوامل آیینی و عملی بوده تا خصومت شخصی.»
به گفته‌ی وونگ، تحوتمس سوم احتمالاً «تحت تأثیر ملاحظات سیاسی قرار گرفته بود، از جمله این‌که آیا حکومت حتشپسوت ممکن است به میراث سلطنتی او آسیب بزند یا نه.»
مترجم: زهرا ذوالقدر
