تصاویر؛ جهان چرنوبیل را به یاد دارد؛ اما چرا هیچکس از فاجعه اتمی «کیشتیم» حرف نمی‌زند؟

در اعماق کوه‌های اورال، جایی که جاده‌ها مانند رگ‌هایی خشکیده در دل طبیعتی بکر پیش می‌روند، تابلویی عجیب و وهم‌آلود به رانندگان هشدار می‌دهد: «برای ۳۰ کیلومتر آینده، با حداکثر سرعت برانید. توقف‌ممنوع.» این توصیه‌ی ایمنی؛ صدای خاموش منطقه‌ای است که سال‌ها پیش توسط یکی از هولناک‌ترین دشمنان بشریت مسموم شد: پرتوهای اتمی.

این تابلوها، یادگارهای فلزی و زنگ‌زده‌ی فاجعه‌ای هستند که دهه‌ها در پرده‌ای از سکوت و انکار مدفون بود؛ فاجعه‌ای به نام «کیشتیم».

وقتی صحبت از جنگ سرد به میان می‌آید، دو کلمه در ذهن تداعی می‌شود: «بمب اتم» و «پنهان‌کاری». فاجعه‌ی کیشتیم، ترکیبی مرگبار از هر دوی آن‌هاست. در میان تمام حوادث اتمی که تاریخ پس از هیروشیما و ناکازاکی به خود دیده، هیچ‌کدام به اندازه‌ی فاجعه‌ی کیشتیم در سال ۱۹۵۷، چنین ماهرانه و بی‌رحمانه از حافظه‌ی جهان پاک نشد. این حادثه‌ای بود که اتحاد جماهیر شوروی از اساس وجودش را منکر شد و تا زمان فروپاشی‌اش، از بازگوکردن آن سر باز زد

اما قفل‌ها سرانجام در دهه‌ی ۱۹۹۰ شکسته شدند و جهان برای اولین‌بار با ابعاد واقعی این فاجعه، پیامدهای ویرانگر و میراث تلخ آن روبه‌رو شد.

سال ۱۹۴۸ و در تب‌وتاب رقابت تسلیحاتی با غرب، اتحاد جماهیر شوروی تأسیساتی اتمی به نام «مایاک» را در دل منطقه‌ای دورافتاده و محرمانه بنا کرد. این مجتمع عظیم در شهر بسته‌ای به نام «چلیابینسک-۴۰» (که بعدها «اوزیورسک» نام گرفت) ساخته شد؛ یکی از آن شهرهای «ممنوعه» که روی هیچ نقشه‌ای وجود نداشت و زندگی در آن، ترکیبی از امتیازات ویژه برای دانشمندان و انزوای مطلق از جهان بیرون محسوب می‌شد.

در سال‌های ابتدایی، زباله‌های رادیواکتیو در مایاک به شکلی باورنکردنی، بی‌مبالات و جنایت‌کارانه مدیریت می‌شدند و کارکنان، مایعات شدیداً رادیواکتیو را مستقیماً به رودخانه‌ی «تِچا» می‌ریختند.

این رودخانه، منبع اصلی آب آشامیدنی برای دست‌کم بیست شهر و روستای پایین‌دست بود. سال‌ها، سم نامرئی در رگ‌های این سرزمین جریان داشت و مردم بی‌خبر با آبی که به مرگ آغشته بود، زندگی می‌کردند.

سرانجام، شاید با مشاهده‌ی اولین آثار فاجعه‌بار این تصمیم، مدیران مایاک به این نتیجه رسیدند که مسموم‌کردن آب آشامیدنی خود و همسایگانشان، هوشمندانه‌ترین استراتژی ممکن نیست. آن‌ها با رویکرد «آنچه نمی‌بینیم اهمیتی ندارد»، روش خود را تغییر دادند. راه‌حل جدید، ساخت یک دره‌ی بتنی عظیم به عمق ۸٫۲ متر بود که بیست مخزن غول‌پیکر از فولاد ضدزنگ را در خود جای می‌داد.

کیشتیم مثل بمبی ساعتی کوک‌شده بود، اما کسی عقربه‌ها را نمی‌دید. یکشنبه‌ای پاییزی، ۲۹ سپتامبر ۱۹۵۷، درست ساعت ۴:۲۰ بعدازظهر، زمان موعد رسید و بمب منفجر شد. مخزن شماره‌ی ۱۴ که ماه‌ها خبری از خنک‌کننده‌اش نبود به دیگِ بخارِ رادیواکتیو تبدیل شد.

نیرو و شدت انفجار چنان بود که درپوش بتنی یک‌متری و سنگینِ ۱۶۰ تنیِ مخزن را مانند قطعه‌ای سبک به هوا پرتاب کرد. بین ۷۰ تا ۸۰ تن از خطرناک‌ترین زباله‌ها به آسمان رفت و ابری رادیواکتیو را تشکیل داد. طی ده ساعت بعد، بادی قوی این ابر مرگبار را بر فراز منطقه‌ای به وسعت بیش از ۸۰۰ کیلومترمربع پخش کرد؛ مساحتی که تنها اندکی از منطقه‌ی تحت‌تأثیر انفجار هیروشیما کوچک‌تر بود.

اتحاد جماهیر شوروی در سرپوش‌گذاشتن بر حقایق و کنترل روایت، استادی بی‌رقیب بود. ماشین پروپاگاندای دولت به‌سرعت به کار افتاد. درحالی‌که آسمان منطقه به دلیل پراکندگی ذرات رادیواکتیو، به رنگ زرد و نارنجی وهم‌انگیزی درآمده بود؛ روزنامه‌ی محلی با انتشار داستانی مضحک، این پدیده‌ی عجیب را به «شفق قطبی» نسبت داد.

هم‌زمان، منطقه‌ی اطراف مایاک به‌طور کامل قرنطینه شد. محصولات کشاورزی و مواد غذایی محلی را به ظن آلودگی رادیواکتیو جمع‌آوری و نابود کردند و جیره‌های سالم با قطار و کامیون وارد شد.

اولین تخلیه‌ی ساکنان یک هفته بعد از انفجار آغاز شد و این روند به شکلی پراکنده و گیج‌کننده تا دهه‌ها ادامه یافت. دولت سطح تشعشعات را سال‌ها زیر نظر داشت و هرگاه میزان رادیواکتیویته به اوج می‌رسید، مردم را از خانه‌هایشان بیرون می‌کشید؛ مدتی بعد، با ادعای امن بودن منطقه، همان‌ها را دوباره بازمی‌گرداند. بازی‌ای بی‌رحمانه با جان انسان‌ها، بازی‌ای که عمداً ادامه یافت.

نخست، جلوگیری از ورود افراد غیرمجاز و محدودکردن مواجهه‌ی مستقیم با تشعشعات. اما هدف دوم حقیقتاً هولناک به‌نظر می‌رسید: مطالعه‌ی بی‌سر و صدای اثرات بلندمدت رادیواکتیو بر اکوسیستم، حیوانات و حتی انسان‌ها. منطقه‌ی کیشتیم به یک آزمایشگاه انسانی و طبیعی غول‌پیکر تبدیل شده بود، بی‌آنکه ساکنانش از آن خبر داشته باشند.

عملیات پاک‌سازی خودِ تأسیسات از همان سال ۱۹۵۷ آغاز شد. نزدیک به ۳۸,۵۰۰ نفر، ازجمله نوجوانان و کودکان، در آن مشارکت داشتند؛ افرادی که بعدها با نام «پاک‌کننده‌ها» شهرت یافتند. آن‌ها در شیفت‌های سی‌دقیقه‌ای به کار گرفته می‌شدند تا میزان تماسشان با تشعشعات مرگبار محدود بماند.

اما این تلاش‌ها نمی‌توانست خسارت فاجعه را جبران کند. بارش رادیواکتیو منطقه را از درون ویران کرده بود. زمین‌های کشاورزی وسیعی برای همیشه غیرقابل‌کشت شدند و هزاران نفر شغل خود را از دست دادند. در سال ۱۹۶۱ پروژه‌ی بازسازی مزارع آغاز شد، و نزدیک به ۳۰ سال طول کشید تا حدود ۸۷ هزار هکتار معادل ۸۳ درصد از مساحت اولیه؛ دوباره به چرخه‌ی کشاورزی بازگردد.

اما دروغ‌ها، هرچقدر هم بزرگ، نمی‌توانستند رادیواکتیویته را از آب، خاک و خون مردم پاک کنند. دهه‌ها، مردم منطقه در سکوتی سنگین نفس می‌کشیدند، زندگی می‌کردند و می‌مردند. آن‌ها با وحشت می‌دیدند که زادوولد روستا کم‌کم متوقف می‌شود؛ نوزادانی که به دنیا می‌آمدند، ضعیف و بیمار بودند؛ و از همه هولناک‌تر، سرطان، بیماری‌های قلبی و مرگ‌های زودهنگام آرام‌آرام به بخشی ثابت از زندگی روزمره تبدیل می‌شد.

در میان این مردم سردرگم، مردی بود که به‌جای سکوت، پرسشگری را انتخاب کرد. نام او، گوسمان کبیروف بود. گوسمان شش ماه پس از انفجار کیشتیم، در ۴۰ مایلی پایین‌دست رودخانه‌ی تچا به دنیا آمد. او در روستایی بزرگ شد که مرگ و بیماری در آن به اندازه‌ی نان‌ونمک روزانه عادی شده بود هرگاه کودکان از بزرگ‌ترها می‌پرسیدند «چرا؟»، با این پاسخ سرد مواجه می‌شدند: «ما سؤال نمی‌پرسیم.»

او با یک دستگاه شمارشگر گایگر در دست، ده سال آینده‌ی زندگی‌اش را وقف اندازه‌گیری سطح رادیواکتیویته در منطقه کرد تا ارتباط میان بیماری‌ها و مرگ‌های مرموز روستایش با فاجعه‌ی کیشتیم را اثبات کند.

از آن روز، او با یک دستگاه شمارشگر گایگر در دست، ده سال از زندگی‌اش را وقف اندازه‌گیری پرتوها کرد؛ گام‌به‌گام، روستا به روستا، تا نشان دهد بیماری‌ها و مرگ‌های بی‌دلیل اطرافیانش به فاجعه‌ی کیشتیم گره‌خورده است.

اما مبارزه‌ی گوسمان به نبردی جانکاه شباهت داشت. او نه‌تنها باید ارتباط علمی میان تشعشعات و مشکلات سلامتی مردم را ثابت می‌کرد، بلکه با دیواری از انکار و بی‌تفاوتی دولتی روبرو بود که نمی‌خواست بپذیرد ساکنان منطقه عملاً به‌عنوان نمونه‌های آزمایشگاهی زنده استفاده شده‌اند.

پاسخ دولت به این تلاش‌ها چیزی جز سکوت و سرکوب نبود. گوسمان تحت مراقبت دائمی قرار گرفت، برچسب «دشمن دولت» خورد و نامش وارد فهرست نظارتی شد. اما فشارها نه‌تنها او را خاموش نکرد، بلکه عزمش را برای افشای حقیقت راسخ‌تر ساخت.

وقتی دولت دریافت که گوسمان تسلیم‌شدنی نیست، راهکاری به‌غایت بی‌شرمانه را روی میز گذاشت: از کشورهای دیگر دعوت کرد تا زباله‌های هسته‌ای خود را برای پردازش به تأسیسات مایاک بفرستند، با این هدف ظاهری که بخشی از سود حاصل از این کار، به‌عنوان غرامت به قربانیان فاجعه پرداخت شود.

پس از نزدیک به بیست سال مبارزه، سرانجام دولتمردان طرحی برای پرداخت غرامت ارائه دادند. به قربانیان دو گزینه داده شد: یا یک میلیون روبل (حدود ۳۰ هزار دلار آن زمان) یا یک خانه‌ی جدید. بسیاری پول نقد را انتخاب کردند تا شاید با آن آپارتمانی دورتر از خاک آلوده بخرند. اما بسیاری هرگز همه‌ی مبلغ را دریافت نکردند.

کسانی هم که خانه را برگزیدند، به شهرکی تازه‌ساز در فاصله‌ی دو کیلومتری از مایاک منتقل شدند؛ به‌این‌ترتیب، «خانه‌ی جدید» هم چیزی جز جابه‌جایی در همان دایره‌ی آلودگی نبود.

گوسمان با تلخی این وضعیت را چنین توصیف می‌کرد: «اگر آن‌ها اینجا را ترک کنند، حق دریافت غرامت، مراقبت‌های پزشکی و سایر مزایا را از دست می‌دهند. آن‌ها چاره‌ای جز ماندن ندارند.» این همان معامله‌ی شومی بود که دولت به مردمِ خودش تحمیل کرد: بهای سکوت و پنهان‌کاری، قفل‌شده بر جان قربانیان.

حقیقت فاجعه‌ی کیشتیم نه با تصمیم دولت، که بر اثر یک لغزش اداری برملا شد. اواخر دهه‌ی ۱۹۸۰، در جریان تحقیقات سازمان ملل درباره‌ی چرنوبیل، مقامات شوروی ناخواسته اطلاعاتی درباره‌ی انفجار کیشتیم را در یکی از گزارش‌های ارائه‌شده گنجاندند.

پس از این افشاگری تصادفی، انکار دیگر ممکن نبود. هرچند دولت روسیه به وقوع حادثه اعتراف کرد، اما هم‌زمان کوشید تا شدت آن را ناچیز جلوه دهد و ادعا کرد که این حادثه هیچ آسیب یا مرگی به همراه نداشته است.

اما میراث کیشتیم در نسلی از انسان‌ها با بدن‌هایی بیمار و روح‌هایی زخمی بازتاب می‌یافت. نادیا کوتپووا، یکی از ساکنان منطقه، فرزندی با شش انگشت به دنیا آورد و فرزند دیگرش با مشکلات تنفسی شدید دست‌وپنجه نرم می‌کرد.

امروز، باوجود تمام خطرات، بسیاری از مردم همچنان در سایه‌ی مایاک زندگی می‌کنند و در سرزمینی که سلامتی و آینده‌شان را ربوده، به دنبال یک زندگی عادی می‌گردند. گوسمان کبیروف، که برای فعالیت‌هایش جایزه‌ی بین‌المللی سوروس را دریافت کرد، همچنان برای حفاظت از محیط‌زیست و پاسخگوکردن مسئولان مبارزه می‌کند.

فاجعه‌ی چرنوبیل، نمادهای بصری روشنی دارد: چرخ‌وفلک زنگ‌زده‌ی پریپیات، پوسته‌ی راکتور منفجرشده، و شهری که به یک موزه‌ی ارواح تبدیل شد. این تصاویر، وحشت را برای هر بیننده‌ای عینی و ملموس می‌کنند. اما کیشتیم چنین قاب‌هایی ندارد. نشانه‌هایش در سکوت جاده‌هایی خلاصه می‌شود که فرمان می‌دهند «توقف نکن» و در پارکی به‌ظاهر بکر که عنوان «منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی طبیعی» گرفته، درحالی‌که زیر لایه‌های سبز آن، خاک آلوده به رادیواکتیو نفس می‌کشد.

و تابلوهای کنار جاده هنوز بخشی از زیرساخت کنترلی منطقه‌اند؛ مرزی که هم هشدار می‌دهد و هم پنهان می‌کند. نشانه‌هایی زنگ‌زده که به‌جای شفاف‌سازی، فقط یادآور این واقعیت‌اند: فاجعه‌ای که شوروی سال‌ها انکارش کرد، هنوز پیامدهایش تمام نشده است.