مردی که پزشک نبود؛ تاریخ دربارۀ «سینوهه» چه می‌گوید؟

فرادید| برخلاف تصوری که بسیاری ممکن است داشته باشند، داستان سینوهه یک داستان کاملاً خیالی نیست. میکا والتاری در حقیقت روایتی بسیار قدیمی از ادبیات مصر باستان را برداشت، آن را بسط داد، بخش‌هایی را تغییر داد و با افزودن جزئیاتی تازه (مثل تبدیل سینوهه به پزشک) نسخه‌ای مدرن و ادبی از آن خلق کرد. اصل این داستان به سلسلۀ دوازدهم مصر، یعنی حدود چهار هزار سال پیش بازمی‌گردد؛ روایتی که در میان نمونه‌های بازمانده از ادبیات باستانی مصر، جایگاهی ویژه دارد.

به گزارش فرادید؛ داستان باستانی سینوهه، یکی از پیچیده‌ترین و زیباترین آثار ادبی مصر است که طی ۷۵۰ سال در نسخه‌های گوناگون بازنویسی شده است. همان‌طور که ما امروزه «کمدی الهی» دانته را قرن‌ها پس از نوشته شدنش می‌خوانیم، مصریان نیز قرن‌ها این داستان را بازخوانی می‌کردند.

نوشته‌ای حدودا 3200 ساله مربوط به مصر باستان که بخشی از داستان سینوهه را روایت می‌کند

این روایت در اصل به صورت شعر سروده شده و حالت زندگی‌نامه‌ای دارد. قهرمان آن سینوهه است؛ یکی از افراد (احتمالا نظامی) نزدیک به دربار «آمنمهات اول»، بنیانگذار سلسلۀ دوازدهم. قدیمی‌ترین نسخه‌های این متن مربوط به دوران حکومت «آمنهات سوم» است. (در سریال یوسف پیامبر، شخصیت سینوهه به زمان «آمنهوتپ سوم» منتقل شده که ۷۰۰ سال با دوران واقعی او فاصله دارد.)

ماجرای اصلی سینوهه که در پاپیروس‌های باستانی مصری نوشته شده، با فراری ناگهانی آغاز می‌شود: او در سی‌امین سال سلطنت آمنمهات اول، در حالی که از نبرد بازمی‌گشت، خبر قتل فرعون در یک کودتا را شنید و هراسان از تلافی یا متهم شدن، تصمیم گرفت بی‌درنگ مصر را ترک کند.

نقش‌برجسته حدودا 4 هزارساله آمنمهات اول؛ فرعونی که بر طبق داستان‌های باستانی، سینوهه در زمان او در دربار خدمت می‌کرده است

او با قایقی بی‌سکان از دریای سرخ گذشت، در بیابان‌ها پنهان شد، از مرز شرقی گریخت و آن‌قدر پیش رفت تا از شدت بی‌حالی در آستانۀ مرگ قرار گرفت. نجات او زمانی اتفاق افتاد که مردی سوری به او آب و غذا رساند و از او مراقبت کرد. سینوهه مدتی در شهرهای سوریه زندگی کرد تا اینکه حاکمی محلی به نام آمونِنشی او را به دربار خود دعوت کرد. سینوهه این دعوت را پذیرفت و در مدت کوتاهی، به یکی از افراد بانفوذ منطقه تبدیل شد.

سینوهه در این دوران مسئولیت آموزش فرزندان حاکم را برعهده گرفت، با دختر او ازدواج کرد و صاحب زمین و ثروت شد. او همچنین در جنگ‌ها شرکت کرد، پیروز شد و حتی در نبردی تن‌به‌تن، یکی از روسای قبایل رقیب را با تیری که به گلویش زد از پا درآورد.

اما با وجود تمام موفقیت‌ها، دل سینوهه در وطن مانده بود. او می‌دانست اگر در سوریه بمیرد، طبق رسوم محلی دفن خواهد شد و نه به شیوه‌ای مصری که به عقیده او شرط لازم برای ورود به زندگی پس از مرگ بود. این دل‌تنگی همیشگی، بزرگ‌ترین دغدغه‌اش شد. اما سرانجام خبر رهایی‌اش رسید: فرعون جدید، سنوسرت اول، کسی را نزد او فرستاد و اعلام کرد که سینوهه از هر اتهامی مبراست و می‌تواند با امنیت کامل به تبس بازگردد. فرعون حتی وعدۀ شغل، جایگاه و مقبره‌ای شایسته را به او داد. سینوهه با شادی بازگشت و بقیۀ عمرش را در خدمت دربار گذراند؛ رویایی که سال‌ها در تبعید در آرزوی آن بود.

تندیس  حدودا 4 هزارساله سنوسرت اول؛ فرعونی که طبق داستان‌ها سینوهه در زمان او به مصر بازگشت

آیا سینوهه واقعا وجود داشته است؟

آیا سینوهه شخصیتی واقعی بوده است؟ مصرشناسان درباره این موضوع اختلاف نظر دارند. داستان با رخدادی تاریخی و واقعی (یعنی قتل آمنمهات اول) آغاز می‌شود، و این احتمال را تقویت می‌کند که سینوهه واقعاً وجود داشته باشد. بااین‌حال هیچ سند مستقلی خارج از متون داستانی مصر باستان وجود او را تأیید نمی‌کنند: نه مقبره‌ای از او پیدا شده و نه در منابع دیگر نامی از او آمده است. نام آموننشی نیز در هیچ متن دیگری دیده نمی‌شود، هرچند ممکن است نام او در منابع محلی به صورت دیگری نوشته شده باشد. به همین دلیل، اغلب پژوهشگران امروزی این داستان را اثری ادبی و تخیلی با پشتوانۀ تاریخی واقعی می‌دانند؛ حالتی که در ادبیات مصر میانه کاملاً معمول بوده است.

با وجود تخیلی بودن روایت، داستان سینوهه دریچه‌ای ارزشمند به زندگی و فرهنگ مصر و خاورمیانه باستان می‌گشاید. این متن نشان می‌دهد ساختار جوامع کوچک آسیایی چگونه بوده: رهبران محلی برای حفظ قدرت باید ثروت می‌اندوختند، در جنگ‌ها پیروز می‌شدند، به روستاهای دیگر حمله می‌کردند و غنائم را به‌درستی تقسیم می‌کردند. همچنین داستان اهمیت فوق‌العادۀ مراسم تدفین در مصر را روشن می‌کند؛ دغدغه‌ای که جنبه‌ای مهم از شخصیت و داستان سینوهه را شکل می‌دهد. برای او نه‌تنها بازگشت به وطن مهم بود، بلکه دفن شدن طبق آیین صحیح مصری، کلید رسیدن به جاودانگی در جهان پس از مرگ به‌شمار می‌آمد.

«سینوهه» حتی پس از گذشت هزاران سال، همچنان یکی از جذاب‌ترین روایت‌های کهن است؛ داستانی از ترس، قدرت، افتخار، غربت، دلتنگی و جستجوی رستگاری که مسیرش از مصر باستان تا ادبیات مدرن امتداد یافته است.