عصر طلایی تمدن اسلامی

محسن آزموده | یک پژوهش جامع و مانع، دست‌کم باید ۳ ویژگی داشته باشد؛ نخست آنکه مستند و دقیق باشد یعنی متکی بر منابع دست اول و اسناد مورد اجماع همگان باشد، دوم آنکه نظام‎مند و روش‎مند باشد یعنی پراکنده‎گویی نکند و نظم و انتظام داشته باشد و حجم انبوهی از اطلاعات را بدون طرح و برنامه پیش روی مخاطب نریزد، مساله و دغدغه‎اش روشن باشد و با روشی مشخص و کارآمد در حل این مساله بکوشد و سوم اینکه در حیطه موضوع مورد پژوهش گسترده و جامع باشد یعنی تا سر حد امکان به همه جوانب و ابعاد موضوع مورد بررسی از جنبه‎های مختلف بپردازد، چیزی را از قلم نیندازد و همه تحقیقات سابق را در نظر آورد.

صورت دادن پژوهشی از این دست و با این ویژگی‌ها و خصایص در حوزه مناقشات فکری و کلامی در سده‎های نخستین تاریخ تمدن اسلامی، کاری بسیار سخت و طاقت‌فرساست و بدون شک یوزف فان اس، اسلام‎شناس برجسته آلمانی در اثر سترگش «کلام و جامعه» در تحقق چنین تحقیقی موفق شده است.

این اثر ۶ جلدی که تاریخ اندیشه دینی در صدر اسلام است به طور خاص به ظهور و بروز اندیشه‌های کلامی از بستر شرایط اجتماعی و سیاسی جامعه مسلمانان در سده‎های دوم و سوم هجری می‎پردازد. مجلد اول این کتاب بعد از پیشگفتار و درآمد از دو بخش «خصوصیات بنیادین دیانت اسلام در سده اول هجری» و «ولایات اسلامی در سده دوم هجری» شکل گرفته است.

بخش نخست به مسائلی همچون ختم نبوت، تحولات خاص دینی در اوایل سده دوم، پیدایش کلام جدلی و مانند آن پرداخته است. سپس در بخش دوم به معرفی و بررسی جریان‌های کلامی در این سده همچون قدریان، زندقه، مرجئه سوریه، جهمیان، شیعیان و مانند آن در سوریه و عراق پرداخته است. به سفارش دانشگاه ادیان و مذاهب، گروهی از مترجمان کارشناس زبان آلمانی زیر نظر سیدمحمدرضا بهشتی، استاد فلسفه دانشگاه تهران، کار ترجمه این کتاب را به عهده گرفته‌اند. جلد نخست این کتاب سال گذشته با ترجمه فرزین بانکی و احمدعلی حیدری و ویراستاری علمی سیدمحمدرضا بهشتی منتشر شد.

به این مناسبت موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در اولین جلسه از سلسله نشست‌های نقد و بررسی کتاب، کلام و جامعه را برگزید. در جلسه نقد و بررسی این کتاب، سیدمحمدرضا بهشتی، مهدی سردانی، غلامرضا زکیانی، حسن طارمی و حمیدرضا شریعتمداری سخنرانی کردند.

در ابتدای جلسه امیرحسین خداپرست، عضو هیات علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه که اجرای جلسه را بر عهده داشت برای انتخاب کلام و جامعه به عنوان اولین کتاب ۳ دلیل برشمرد: ۱- اهمیت کتاب، ۲- ترجمه جمعی کتاب نمونه خوبی از کار علمی- گروهی، ۳- آنچنان که شایسته بوده به آن توجه نشده. در صفحه پیش رو گزارشی از سخنرانی‌ها از نظر می‌گذرد.

اعجاب‌آور
سید محمدرضا بهشتی، استاد فلسفه| از اصل نگارش کتاب کلام و جامعه ربع قرن می‌گذرد و بعد از انتشار در زمان کوتاهی جزو منابع مهم و کتاب‌های مرجع در این حیطه در زبان آلمانی شد. پیشنهاد ترجمه این کتاب از سوی دانشگاه ادیان و مذاهب صورت گرفت. کتاب از چند جهت حائز اهمیت است.

نخست از حیث محتوا به این دلیل که پرداختن نسبتا جامعی به بحث کلام به خصوص در سده‌های دوم و سوم هجری دارد که سده‌های شکل‌گیری نحله‌های کلام در عالم اسلام است. دوم از حیث تتبع بسیار گسترده‌ای که نویسنده داشته است.

او در مقدمه اصلی کتاب اشاره می‌کند که تقریبا کل کتاب را یک نفره نوشته که بسیار اعجاب‌آور است. فان اس برای نگارش این کتاب از سوی دانشگاه ۱۰ سال مرخصی می‌گیرد و از طرف آنجا پشتیبانی شده است.

فان اس در نگارش ۶ جلد کتاب که ۴ هزار صفحه است و ۴ جلد آن متن و ۲ جلد قطعاتی از متون کلامی به همراه پاورقی و حاشیه است به بیش از ۵۱۴۲ منبع رجوع کرده است. او در تحقیقاتش دقت فوق‌العاده‌ای دارد و پاورقی‌های این کتاب گنج برای کار بعدی است.

اما غیر از این تلاش همراه با جست‌وجوی سنگین و نگارش پرزحمت، رویکرد فان اس به موضوعات حائز اهمیت است. اولا فان اس تلاش کرده در ۳ جلد نخست و نیمی از جلد چهارم به شیوه تاریخی بحث کند ثانیا کوشیده در بحث از یک مبحث کلامی در حد نسبت دادن یک رای کلی به یک جماعت بزرگ نباشد بلکه سعی کرده به دقت آرای متکلمان را جزء به جزء و با نسبت دادن به خود آن‌ها بیان کند.

از نیمه جلد چهارم به بعد فان اس علاوه بر رویکرد تاریخی، یک رهیافت نظام‌مند اتخاذ می‌کند که حدود سیصد و اندی صفحه است. در این صفحات او در مقام جمع‌بندی از بحث مفصل تاریخی خود به شکلی موضوعی بحث می‌کند و نتایجی که از تتبع تاریخی فوق اخذ کرده، ارایه می‌کند. این جمع میان دو رویکرد، یکی از نقاط حائز اهمیت کتاب کلام و جامعه است.

۵ حوزه کلام اسلامی
دیگر ویژگی کار فان اس آن است که در عالم اسلامی ۵ حوزه را از یکدیگر متمایز کرده است: ۱- حوزه شام یا سوریه، ۲- حوزه مصر، ۳- حوزه عراق، ۴- حوزه حجاز و ۵- حوزه شرق ایران. به ویژه حوزه اخیر برای ما بسیار ارزشمند است. یعنی فان اس متکلمان با گرایش‌های مختلف را در این ۵ حوزه بررسی کرده و در کنار آن داد و ستد‌های میان آن‌ها را نیز مورد بحث قرار داده است.

ویژگی حائز اهمیت دیگر کتاب با توجه به عنوان آن یعنی کلام و جامعه قابل اشاره است یعنی فان اس کوشیده به نسبت میان شرایط اجتماعی و مباحث علم کلان توجه کند. به نظر می‌رسد از این زاویه در حوزه علم کلام اسلامی یا کتابی نداشتیم یا اگر داشتیم بسیار اندک و پراکنده بود.

به عبارت دیگر فان اس در این کتاب به دگرگونی‌های اجتماعی که در قرون دوم و سوم هجری پدید می‌آید، توجه می‌کند. برای مثال از این سخن می‌گوید، کسانی که از نیمه قرن اول هجری تا نیمه قرن دوم در حوزه کلام کار می‌کنند عمدتا عرب هستند و بعد هم کسانی هستند که تبدیل به اشراف عرب شده‌اند.

در حالی که وقتی از نیمه قرن دوم به سمت قرن سوم هجری حرکت می‌کنیم شاهد اقشار اجتماعی دیگری هستیم که به کلام می‌پردازند، غالبا از موالی هستند و بعد هم صاحبان حرفه‌ها هستند.

فان اس مفصل به این بحث می‌پردازد که این جابه‌جایی اجتماعی چه تاثیری در اندیشه‌ها دارد. این نگاه فان اس فتح باب جدیدی به علم کلام است و در سنت ما کمتر به آن توجه شده بود.

کتابی برای متخصصان
مخاطب کتاب کلام و جامعه، اهل فن است و داوری درباره موضوعات نیز کاملا تخصصی است. ممکن است خواننده متخصص با شیوه بحث و نتیجه‌گیری‌های مولف هم نظر نباشد، اما مهم این است که فان اس بحث را به شیوه‌ای علمی پیش برده و در نتیجه جای نقادی دارد.

در این کتاب با نویسنده‌ای که می‌کوشد باور‌ها و عقاید مختار خودش را با جرح و تعدیل نظرات دیگران ارایه کند، مواجه نیستیم بلکه با محققی مواجهیم که تلاش می‌کند این اندیشه‌ها را استخراج و ارایه کند. البته فان اس هم در کتاب داوری‌هایی دارد و می‌توان عالمانه با داوری او مواجه شد.

در مقام کسی که با متن کتاب کلنجار رفته، نظرم این است که کار فان اس در ارایه، فهرست کردن، تتبع و... آرای متکلمان بسیار قدرتمند است. اما شاید می‌شد، تطورات اندیشه متکلمان را هم منعکس کرد البته نمی‌دانم تا چه اندازه این کار امکان‌پذیر است.

البته ما فقط متونی را دیدیم که فان اس به آن‌ها ارجاع داده و از آنجا که کل متون را ندیده‌ایم، نمی‌توانیم با دقت بگوییم که آیا او می‌توانست یک کرونولوی اندیشه‌ها در یک فرد را استخراج کند یا خیر؟ اما اگر این تطور اندیشه‌ها آشکار می‌شد، یک قدم جلوتر بودیم.

روحیه اخلاقی و تعهد علمی
مهدی سردانی، پژوهشگر کلام و فلسفه| آشنایی من با فان اس به سال ۱۹۷۵ بازمی‌گردد. در آن موقع رودی پارت، استاد توبینگن بود. فان‌اس هنوز نگارش این کتاب را آغاز نکرده بود، اما به عنوان یک استاد دقیق مطرح بود. بعد از انقلاب خبر‌دار شدم که این کتاب منتشر شده است.

یک روز آقای محمد مجتهدشبستری به من گفت، می‌خواهیم این کتاب را ترجمه کنیم و از من کمک خواستند. در آن زمان هنوز ساکن آلمان بودم. ایشان قسمتی از جلد دوم را برای ترجمه به من داد و بعد متوجه شدیم که ترجمه کل آن به سادگی امکان پذیر نیست. سال‌ها بعد که دکتر بهشتی تصمیم به ترجمه و انتشار کتاب داشتند آن ترجمه را به ایشان دادم.

کلام و جامعه کتاب سنگینی است و شبیه آن را من در کتاب تاریخ قرآن تئودور نولدکه دیده‌ام. دقت فان‌اس در تحقیقات مربوط به این کتاب بسیار زیاد است و در فیلولوژی شگفت‌انگیز است. بنابراین ترجمه کتاب بسیار سخت و نفسگیر، اما لذت‌بخش است. ترجمه جلد چهارم آن ۱۰ سال به طول انجامید و در آذر ۱۳۹۴ ترجمه آن تمام شد.

در طول این سال‌ها با پروفسور فان اس ارتباط داشتم و تقریبا با او دوست شدم. در ۱۰ صفحه اول به دقت غلط‌های لغتی را به او گوشزد کردم. او با دقت به این نکات توجه و بسیار سپاسگزاری کرد. این روحیه اخلاقی و تعهد علمی برای من بسیار آموزنده بود.

کثرت‌گرایی سده‌های نخستین
فان اس در نگارش کتاب کشفی کرده است. او نشان می‌دهد که شکل‌گیری علم کلام در اسلام با مسیحیت متفاوت است. کلام مسیحی قبل از شکل‌گیری مسیحیت پدید آمده و پیش از ظهور دیانت مسیحی، مباحثی، چون ماهیت عیسی و ماهیت خدا و... صورت گرفته و در نتیجه وقتی مبلغان مسیحی به ترویج مسیحیت می‌پرداختند از این مباحث مطرح می‌کردند، اما اسلام قبل از کلام تبلیغ شده است، یعنی فتوحات قبل از شکل‌گیری کلام اسلامی به جوامع مختلف رفته است. اسلام با شعار «لااله‌الا‌الله» و ترویج عدالت به جوامع مختلف رفته است.

اما بعدا در مناطق تمدنی متناسب با فرهنگ، جغرافیا و تاریخ آن منطقه کلام شکل گرفت. این امر تا تاسیس بغداد (۱۴۱ ه. ق. توسط منصور خلیفه دوم عباسی) ادامه دارد. بعد از این تاریخ، متکلمان گوناگون مثل نظام و جاحظ با نظریات مختلف متاثر از فرهنگ منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کردند به بغداد می‌آیند و دعوا‌های کلامی آغاز می‌شود. یکی از ابتکارات و ابداعات جامعه مسلمان، پیدایش نحله‌نویسی است.

در مسیحیت این اتفاق نیفتاده است. این ابتکارات مسلمانان که رشته‌ای به نام نحله‌نگاری است زیرا این فرض بوده که دیگران نیز اعتقاداتی متفاوت با ما دارند و ما باید آن‌ها را بشناسیم. این فرض در مسیحیت نبوده است. در آنجا معنای رستگاری پیوستن به مسیح است و هیچ راه دیگری نیست.

فان اس از کتاب مقالات اشعری مثال می‌آورد. اشعری چنان صادقانه عقاید دیگران را گزارش می‌دهد که گویی خودش این نظریات را قبول دارد بنابراین کلام اسلامی از دید فان اس یک نگاه کثرت‌گراست. اینکه در بغداد این همه مکاتب مختلف کنار هم زندگی می‌کردند و گاهی نیز منازعه می‌کردند در جامعه مسیحی مصداق نمی‌یابد.

برای مثال فان اس می‌گوید قبل از ۴۰۰ هجری قمری، فردی به نام احمد بن موسای سعدی از اندلس به بغداد (عراق) برای تحصیل می‌آید. او در سفرنامه‌اش نوشته که در بغداد جلسات مناظره‌ای تشکیل می‌شود که در این مناظره، پیروان همه ادیان جمع می‌شوند و بدون تفاضل با هم به مباحثه می‌پردازند. هر گاه نماینده یکی از مذاهب وارد جلسه می‌شود، همه مردم در برابر او به احترام می‌ایستند.

یک نقطه عطف
حسن طارمی، پژوهشگر و مترجم| این کتاب به زبان آلمانی است و در نتیجه من آن را نخوانده‌ام، اما از سال ۱۳۷۲ که برادرم (مهدی سردانی) در این ترجمه (جلد چهارم) مشارکت کرد با او در این زمینه بحث می‌کردم و با اهمیت آن در پژوهش‌های کلامی و مطالعات اسلامی آشنا بودم.

یکی از نکات برجسته کتاب فهم متون کلامی توسط مولف این کتاب است. سال ۱۳۷۱ در کنگره جهانی شیخ مفید از نزدیک شاهد احترام اسلام‌شناسان و شرق‌شناسان غربی به پروفسور فان‌اس بودم.

نکته حائز اهمیت این کتاب تتبعات تاریخی و کلامی گسترده مولف است که به نظریات خاص خود او انجامیده است. برای مثال او برای نشان دادن نظریات متکلمی مثل ابن راوندی که از معتزله فاصله می‌گیرد و متشیع می‌شود به کتابی زهرالربیع سیدنعمت‌الله جزایری (شوشتری) نیز اشاره می‌کند یا به کتاب حقایق‌الایمان زین‌الدین عاملی که امروز مشخص شده متعلق به شهید ثانی نیست، ارجاع می‌دهد یا به کشف‌المحجه سید بن طاوس به درستی و زیبایی استناد می‌کند.

این نشان می‌دهد که فان اس خود را به قرون دوم و سوم محدود نکرده و به کل تاریخ کلام اسلامی احاطه دارد. به ویژه توجه فان اس به بستر زندگی کلام اهمیت دارد. او نشان می‌دهد که پرسش‌های واقعی در ذهن متکلمان بوده و در نتیجه کوشش برای پاسخ به آنها، کلام اسلامی شکل گرفته است.

معتقدم انتشار ترجمه این کتاب تاثیری در روش‌ها و سطح انتظاری که از محققان ایرانی ایجاد می‌شود، خواهد گذاشت.

یکی از نکات جالب کتاب فان اس، کشف عقلانی بودن کلام اسلامی است. او از ورود بحث حسن و قبح عقلی به احکام بحث و این نکته را مطرح کرده که به تدریج این فهم عقلانی در کتاب‌های کلامی کاهش پیدا کرده است. البته فان اس عمدتا با سواد اعظم یعنی جامعه کلامی اهل سنت مواجه است.

مساله نجات محور بودن مسیحیت و اینکه اسلام چنین بحثی ندارد و با شهادتین شروع می‌شود یکی از مباحث زیبای کتاب است. اما به عنوان یک نگاه انتقادی، معتقدم که فان اس به ویژه در جلد چهارم، سهم کلام شیعی را در مباحثی، چون ایمان، معرفت‌الله، جبر و اختیار، ارجا و... تا حدودی نادیده گرفته است.

به طور کلی به نظرم او تا حدودی تحت تاثیر اهل سنت است برای مثال برای ابوجعفر محمد بن علی بن نعمان کوفی از تعبیر «شیطان الطاق» بهره می‌گیرد که از یاران امام صاق (ع) بود و در میان شیعیان به «مومن الطاق» مشهور بود، اما مخالفان او را «شیطان الطاق» می‌خواندند.