«اثر نورافکن» چیست؟ چرا فکر می‌کنیم دیگران دارند به ما توجه می‌کنند؟
آیا تا به حال اتفاق افتاده که وارد اتاقی پر از آدم بشوید و حس کنید همه دارند به شما نگاه می‌کنند، طوری که انگار روی صحنه نمایش قدم گذاشته باشید؟ آنچه که روانشناسان به آن «اثر نورافکن» می‌گویند، دقیقاً همین احساس را ایجاد می‌کند؛ انگار تقریبا در تمام زندگیتان در حال اجرای یک نمایش تک‌نفره هستید.
فرادید| شاید شما توجهی به اطراف نداشته باشید، اما تقریباً مطمئن هستید که دیگران در حال تماشای شما هستند و آماده‌اند تا موفقیت‌هایتان را تشویق کنند و کوچک‌ترین اشتباهاتتان را مورد قضاوت قرار دهند؛ این «اثر نورافکن» یا «توهمِ بودن در کانون توجه» است.
به گزارش فرادید؛ اثر نورافکن پدیدۀ روان‌شناختی بسیار رایجی است که با احساس خودآگاهی بیش‌ازحد، اضطراب و ناراحتی همراه است. اما با شناخت برخی از دلایل این پدیده می‌توانیم دوباره به احساس راحتی خود بازگردیم.
اثر نورافکن چیست؟
اثر نورافکن تمایل ما به تخمین بیش از حد توجه دیگران به خودمان است. این اصطلاح که اولین‌بار توسط «گیلوویچ» و همکارانش در سال ۱۹۹۹ مطرح شد، استعاره‌ای است از اینکه افراد احساس می‌کنند «نور اجتماعیِ توجه، خیلی بیشتر از آنچه در واقع هست، بر آن‌ها تابیده می‌شود». چه تصور کنیم که این نور ویژگی‌های مثبت‌مان را آشکار کرده و چه منفی‌ها را، بودن زیر این نور معمولاً اضطراب‌آور است؛ چون حس می‌کنیم ظاهر و رفتار ما زیر ذره‌بین قرار دارد.
مثلاً ممکن است فکر کنیم همه متوجه شده‌اند که امروز موهایمان بد حالت شده، یا هنوز کسی آن جمله‌ی خجالت‌آوری را که نیم ساعت پیش گفتیم فراموش نکرده. در مقابل، ممکن است احساس کنیم همه متوجه عینک آفتابی جدیدمان یا آن جمله‌ی هوشمندانه‌مان که در گفتگو به زبان آوردیم شده‌اند. واقعیت این است که خیلی سخت است که بپذیریم اکثر مردم اصلاً اهمیتی نمی‌دهند! و حتی سخت‌تر از آن، باور اینکه آن‌ها هم درگیر نورافکن ذهنی خودشان هستند!
چرا فکر می‌کنیم زیر نورافکن هستیم؟
احساس بودن زیر نورافکن دلایل مختلفی دارد، اما ریشه‌ی اصلی آن معمولاً یک چیز است: «سوگیری خودمحورانه» یا همان گرایش طبیعی ما به قضاوت جهان از دریچه‌ی تجربه‌های شخصی خودمان. ما بیشتر درگیر دنیای درونی خودمان هستیم؛ افکار، احساسات، خواسته‌ها و هر چیزی که به درک ما از «خود» مربوط می‌شود.
طبیعی است که بیشتر حواسمان به آنچه در درونمان می‌گذرد باشد تا اطرافمان. همین باعث می‌شود دنیای درونی ما به لنز اصلی نگاه ما به جهان تبدیل شود. اثر نورافکن وقتی رخ می‌دهد که فراموش می‌کنیم دیگران هم درست مثل ما، درگیر زندگی درونی خودشان هستند. همان‌طور که گیلوویچ و همکارانش می‌گویند، این اثر زمانی اتفاق می‌افتد که افراد «برداشت خودمحورانه‌ی خود از جهان را نقطه‌ی آغاز قرار می‌دهند و به‌اندازه‌ی کافی آن را با دیدگاه دیگران تنظیم نمی‌کنند».
در موقعیت‌های اجتماعی، این تمرکز بر خودمان باعث می‌شود احساس کنیم دیگران هم به اندازه‌ی ما به جزئیات توجه دارند. در واقع، تصور می‌کنیم آن‌ها ما را همان‌گونه می‌بینند که خودمان را می‌بینیم. اما حقیقت این است که اکثر مردم آن‌قدر درگیر خودشان هستند که اصلاً به بیشتر چیزهایی که فکر می‌کنیم توجهی ندارند.
یکی از نخستین مطالعات در مورد اثر نورافکن، آزمایشی با تی‌شرت بود. گیلوویچ و همکارانش از شرکت‌کنندگان خواستند که با یک تی‌شرت نسبتاً خجالت‌آور با عکسی مسخره وارد اتاقی پر از غریبه شوند. وقتی از آن‌ها پرسیدند که فکر می‌کنند چند نفر متوجه تی‌شرتشان شدند، بیشتر آن‌ها گفتند حدود نیمی از افراد. اما در واقع فقط ۲۰ درصد از افراد اصلاً متوجه آن تی‌شرت شده بودند.
پس اگر دفعه‌ی بعدی بابت لباسی که پوشیده‌اید یا حرفی که زده‌اید نگران شدید، به خودتان یادآوری کنید که احتمالاً کسی اصلاً متوجه نشده است؛ البته مگر اینکه در خیابان لباسی شبیه به قورباغه پوشیده باشید!
چگونه می‌توان از زیر نورافکن خارج شد؟
برای رهایی از اثر نورافکن، راهکارهایی بسیار ساده وجود دارد. مهم‌ترین نکته‌ای که از پژوهش‌ها درباره این پدیده به دست می‌آید، این است که همه‌چیز به «توجه» مربوط می‌شود. وقتی بیش از حد به خودمان توجه می‌کنیم، میزان توجه دیگران به خودمان را نیز بیش از حد تصور می‌کنیم. خبر خوب این است که همان‌طور که توجه ما می‌تواند باعث گرفتار شدن در اثر نورافکن شود، به همان شکل هم می‌تواند ما را از آن بیرون بیاورد. تنها کافی‌ست توجه‌مان را به چیز یا کسی دیگر در اطرافمان معطوف کنیم.
داشتن ذهنی کنجکاو در این مسیر بسیار مؤثر است. به‌جای نگرانی درباره اینکه دیگران چطور ما را می‌بینند، می‌توانیم خودمان را در دنیای منحصربه‌فرد اطرافیان غرق کنیم: آن‌ها چطور لبخند می‌زنند؟ ممکن است اکنون چه احساسی داشته باشند؟ چطور رفتار می‌کنند؟ از سوی دیگر، می‌توانیم توجه خود را به محیط اطراف معطوف کنیم، با تمرکز بر حواس خود: همین حالا چه صدایی می‌شنوم؟ چه چیزهایی می‌بینم؟
کنجکاوی، سوگیری خودمحورانه‌ی ما را از بین می‌برد، چون توجه را از خودمان به جهان اطرافمان معطوف می‌کند. این کار، نورافکن را به سمت دیگر می‌چرخاند و به ما اجازه می‌دهد ببینیم، بدون اینکه نگران دیده شدن باشیم.
