اولین فوتبالیست ایرانی چه کسی بود؟

فرشید خدادادیان | المپیک لندن در سال ۱۹۰۸میلادی برابر با سال ۱۲۸۷ خورشیدی، در حالی در لندن برگزار می‌شد که کاشفان انگلیسی نفت به سرپرستی مهندسی به نام «جورج رینولدز» و تحت امتیازنامه «ویلیام ناکس دارسی» مدت‌ها بود ماراتن خود را برای اکتشاف نفت در ایران آغاز کرده بودند.

این کاشفان در ماه‌های منتهی به برگزاری المپیک در لندن، دکل‌های حفاری نفت را در کوهپایه‌های منطقه‌ای در جنوب‌غربی ایران برپا می‌کردند؛ تلاشی که در سپیده‌دم پنجم خردادماه آن سال نتیجه داد و نخستین چاه نفت خاورمیانه به نفت رسید.

محل حفر این چاه بعد‌ها «مسجدسلیمان» نامیده شد و این «شرکت- شهر» نفتی پس از اکتشاف نفت در آن و ایجاد تاسیسات صنعتی و مدنی، به مهد بسیاری از اولین‌ها در ایران تبدیل شد که فوتبال نیز از جمله این اولین‌ها بود! فوتبال اولین‌بار در ایران، در شهر مسجدسلیمان، در استان کنونی خوزستان آغاز شد و اولین استادیوم فوتبال در این شهر به دست مهندسان انگلیسی به بهره‌برداری رسید.

اولین مسابقه فوتبال در آنجا بین انگلیسی‌ها برگزار شد و نخستین ایرانی که در یک تیم فوتبال به طور رسمی بازی کرد، شخصی به نام «کریم زندی» بود. او طی سال‌های ۱۲۸۷ تا ۱۲۹۷ خورشیدی در بین انگلیسی‌ها و در تیم‌هایی که آن‌ها در ایران تشکیل داده بودند، بازی کرد.

همان‌گونه که گفته شد، سال ۱۲۸۷ خورشیدی (۱۹۰۸میلادی) همان سالی است که چاه شماره یک نفت خاورمیانه و ایران به بهره‌برداری رسید و تصور اینکه کاشفان انگلیسی نفت در این منطقه اوقات استراحت خود را به ورزش فوتبال اختصاص داده باشند، دور از ذهن نیست!

خصوصا اینکه در آن مقطع آن‌ها پیگیر اخبار المپیک در لندن نیز بودند و در میان تلگرام‌ها و بسته‌های پستی که البته با تاخیر می‌رسید، اخباری از المپیک نیز به این کاشفان دورافتاده از وطن می‌رسید.

اما در لندن، اخبار اکتشاف نفت در ایران و به نتیجه رسیدن امتیازنامه واگذارشده توسط مظفرالدین‌شاه قاجار به دارسی انگلیسی در میان اخبار نتایج المپیک و میزبانی بریتانیایی‌ها گم می‌شد. گو اینکه بنا به خاطرات سر آرنولد ویلسون، مستشار انگلیسی که گروه کاشفان نفت را در ایران همراهی می‌کرد، خبر اکتشاف نفت نیز با تاخیر به لندن و دفتر مرکزی کمپانی نفت رسیده بود!

به هر حال کاشفان دور از بریتانیا که کارگران کانادایی و برمه‌ای نیز آن‌ها را همراهی می‌کردند، در محل ماموریت خود بسیاری از مظاهر زندگی صنعتی و جلوه‌های جدید را بازتولید کردند که از جمله این مظاهر، بازی‌های گلف، فوتبال و اسب‌دوانی بود. به این ترتیب، مسجدسلیمان، هفتگل، آبادان و دیگر شرکت- شهر‌های نفتی تازه متولدشده در جنوب غرب ایران، مهد فوتبال و دیگر ورزش‌های نوین شدند.

ورود فوتبال توسط انگلیسی‌ها به مناطق نفت‌خیز سرآغاز پایه‌گذاری یک ورزش پرطرفدار در ایران شد. فوتبال که سال ۱۸۶۶ میلادی در انگلستان شکل گرفته بود، به‌تدریج بیشتر نقاط جهان را تسخیر می‌کرد.

در سال ۱۹۰۴میلادی (چهار سال قبل از بازی فوتبال در جنوب غرب ایران) تشکیلات فیفا ایجاد شد که در سال ۱۹۰۶ اولین دوره مسابقات فوتبال را برگزار کرد. اما اوج رونق فوتبال، همان مسابقات المپیکی بود که در سال ۱۹۰۸ و اتفاقا همزمان با کشف نفت در ایران، در لندن برگزار شد.

به این ترتیب، باید ورزش فوتبال و صنعت نفت را دو رویداد همزاد در ایران دانست که در دامان مناطق نفت‌خیز تولد و پرورش یافتند و در روزگاری که در بسیاری از مناطق ایران و کل خاورمیانه، کسی چیزی از فوتبال نمی‌دانست، کارکنان نفت در این شهر اوقات فراغت خود را به فوتبال و ورزش‌های نوین دیگر سپری می‌کردند.

به مرور، فوتبال در پایتخت و نقاط دیگر کشور نیز طرفدارانی یافت و در سال ۱۳۰۸ اولین مسابقه رسمی در ایران با تیم بادکوبه شوروی وقت برگزار شد. پس از آن در سال‌های ۱۳۱۲ و ۱۳۱۳ تغییرات زیادی در فوتبال و ورزش ایران اتفاق افتاد و انجمن ملی تربیت‌بدنی و پیش‌آهنگی تاسیس شد.

متعاقبا در سال ۱۳۱۶ زنده‌یاد حسین صادقی پس از بازگشت از اروپا مسوول گسترش فوتبال در ایران شد و در ادامه در سال‌های ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ تیم ملی فوتبال ایران تشکیل شد و به عنوان نخستین مسابقه، با افغانستان دیدار کرد.

ورزشگاه امجدیه نیز در همین سال‌ها تاسیس شد. در نهایت در سال ۱۳۲۵ نیز فدراسیون فوتبال ایران تاسیس شد و یک سال بعد به عضویت فیفا درآمد. به این ترتیب باید یادآور شد که سابقه فعالیت فوتبال در مناطق نفت‌خیز حدود ۳۸سال بیش از تاسیس فدراسیون فوتبال ایران است!

پس از آنکه باشگاه‌های مختلف در مناطق نفت‌خیز توسط شرکت نفت ساخته شدند، مسابقه‌ها به صورت باشگاهی برگزار شد که این مسابقه‌ها نیز می‌تواند مبدأ و آغاز مسابقه‌های باشگاهی در ایران باشد.

این باشگاه‌ها بیشترشان دارای زمین فوتبال اختصاصی، استخر شنا، سالن ورزش، سالن سینما و سایر امکانات فرهنگی و ورزشی بودند. در حال حاضر نیز هنوز تعدادی از این بناها، با وجود تغییر کاربری در مسجدسلیمان وجود دارند؛ از جمله باشگاه نفتون، باشگاه نفتک، باشگاه ایران، باشگاه مرکزی، باشگاه تمبی، باشگاه کاوه چشمه‌علی، باشگاه بی‌بییان، باشگاه هندی‌ها و باشگاه ارامنه.

باید خاطرنشان کرد تعریف دقیق باشگاه‌های فرهنگی-ورزشی نیز در مناطق نفت‌خیز سابقه‌ای نزدیک به یک‌قرن دارد و هر باشگاه در رشته‌های مختلف دارای تیم‌های ورزشی و واجد افتخارات ملی و بین‌المللی بود.

پیدایش فوتبال در ایران همزاد صنعت نفت بوده و نه‌تن‌ها این ورزش مفرح و جذاب، بلکه بسیاری از مظاهر دیگر مدنیت مدرن از هنر و معماری مدرن گرفته تا ورزش و مسائل اجتماعی و شهری، با حضور صنعت نفت در ایران منتشر و به مرور فراگیر شد.

قدمت برخی استادیوم‌های ورزش فوتبال در مناطق نفت‌خیز ایران با ورزشگاه‌های ساخته‌شده برای المپیک ۱۹۰۸ در لندن هم‌ترازی دارد.

با این همه، فوتبال با عمر بیش از یک‌قرن، در مناطق نفت‌خیز، بیش از آنکه به فوتبال کلاسیک لندنی شبیه باشد، ظرافت‌ها و زیبایی فوتبال مردمان محروم و طبقات فرودست برزیل را در خود مستتر دارد؛ ظرافت و زیبایی‌ای که رقص پا و در عین حال فریاد اعتراض استعمارشدگان در مقابل استعمارگران بود؛ مانند وقتی که کریم زندی در زمین قدیمی فوتبال مسجدسلیمان دروازه تیم انگلیسی را گشود و از شوق به آسمان پرید! شاید شبیه به هوا پریدن «پله» بعد از گل زدن در فیلم «فرار به سوی پیروزی»!

انگلیسی‌ها فوتبال را به ایرانیان مناطق نفت‌خیز یاد دادند، اما همیشه برنده مسابقه فوتبال با ایرانی‌ها نبودند.