اعراب عصر جاهلیت چه بت‌هایی را می‌پرستیدند؟ (تصاویر)

فرادید | «الله» تنها نام الهی بود که هم مشرکان مکه از آن استفاده می‌کردند و هم مسیحیانی که در سرزمین حجاز زندگی می‌کردند؛ الله تنها الوهیتی بود که مشرکان با وجود اینکه او را برترین خدا می‌دانستند هیچ بتی برای آن نداشتند زیرا حتی از نظر آن‌ها نیز او خدای متعالی و نادیدنی بود.

به گزارش فرادید؛ در واقع الله تنها الوهیتی بود که در ابتدا پرستیده می‌شد اما به تدریج و با گذر زمان، خدایان دیگری ساخته و پرداخته شده بودند که به عنوان شریکان یا دختران الله به حساب می‌آمدند و مردم آن‌ها را وسایلی برای نزدیک شدن به الله می‌دانستند. هشام بن محمد کلبی، از نویسندگان صدر اسلام، در کتاب «الاصنام» که یکی از مهم‌ترین منابع تاریخی برای شناخت مذاهب عصر جاهلیت است، دربارۀ ریشۀ شکل‌گیری بت‌پرستی در عربستان نوشته است که مدت‌ها بعد از زمان حضرت ابراهیم، قبایل مختلف عرب سنگ‌هایی را از خانۀ کعبه برداشتند و به محل زندگی خود بردند. به تدریج تکریم و احترامی که آن‌ها برای این سنگ‌ها قائل بودند به انحراف رفت و تبدیل به پرستش خود سنگ‌ها شد.

ظهور اسلام، بازگشتی به یکتاپرستی بود که داشتن هرگونه فرزند یا شریک را برای الله نفی می‌کرد. بر طبق آیات قرآن، خدایان دیگر به غیر از الله که در مکه یا هر جای دیگر پرستیده می‌شدند صرفا ابداعاتی از جانب خود مردم بودند که هیچ مبنای واقعی وحیانی نداشتند.

در بین این خدایان ابداعی و جعلی، سه الهۀ لات، منات و عزی در کنار هبل از مهمترین و معروفترین خدایان مشرکان بودند. الهه‌ی لات زمانی در غرب و خاور میانه بسیار شناخته‌شده بود. لات الهه‌ی ماه بود، اما نقش‌های متفاوت دیگری هم داشت. او الهه‌ی فراوانیِ زمین بود و با خورشید هم ارتباط داشت. اگرچه نماد اصلی آن ماهِ نو بود، گاهی‌اوقات مظهر خورشید هم بود.

(مجسمه‌های گروهی لات، عُزّی و منات، قرن ۱-۳، موزه عراق)

لات، عُزّی و منات معمولاً با هم به تصویر کشیده می‌شوند و گاهی‌اوقات با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند. علاوه بر هلال ماه، نشانه‌های دیگر لات، دسته‌ی گندم و دیگ بخور است. عُزّی الهه‌ی ستارگان صبح و شب و نماد جنگ است. نماد او مانند اینانا، شیر است. مردم نبطیه در پترا معبد بزرگی برای او بنا کرده بودند و او را نزدیک درختان اقاقیا و سقف‌های پشت‌بام که وقف او شده بودند پرستش می‌کردند. او همچنین عضوی از منطقه‌البروج نبطی‌ها بوده است.

(این باور وجود دارد که معبد شیر‌های بالدار در پترای اردن برای عُزّی ساخته شده است.)

عُزّی الهه‌ی پشتیبانِ کشتی‌ها در سفر‌های طولانی‌مدت نیز به حیاب می‌آمد. به رغم این حقیقت که عربستان منطقه‌ای بیابانی است، مردم نبطیه برای تجارت به سفر‌های اقیانوسی می‌رفتند. از این منظر، نماد عُزّی دلفین است که عادتِ شنا کردنش پهلو به پهلوی کشتی‌ها او را به محافظ بشر تبدیل کرده بود. گربه‌ها نیز برای عُزّی مقدس شمرده می‌شدند و شاید معبد شیر‌های بالدارِ پترا متعلق به او باشد.

منات الهه‌ی مرگ است. مردم هم برای حفاظت از خودشان و هم برای تعقیب دشمنان‌شان از او طلب کمک می‌کردند. نماد منات، ماه کامل است و معمولاً به شکل پیرزنی به تصویر کشیده می‌شود که کشتی مرگ را در دستش نگه داشته است.

(سنگ‌نگاره‌ای از چهرۀ لات یا عزی که در ویرانه‌های پترا یافت شده است؛ مربوط به قرن دوم یا سوم میلادی)

مردمان باستانیِ کنعان در اردن و عربستانِ شمالی را نبطی‌ها می‌نامند. در قرون اول و سوم این شهر‌ها به قدری پررونق و شکوفا بودند که شهر پترا را ساختند؛ شهری که معابد و مقبره‌های متعدد و ساختمان‌های دیگری داشت که مستقیماً درون صخره‌ها تراشیده شده بودند. اگرچه مدارک مکتوب زیادی از آن‌ها به جای نمانده است، این تصور وجود دارد که آن‌ها خدایانی مثل ذوشرا و عُزّی را می‌پرستیدند. آنچه در قرآن به عنوان قوم «ثمود» از آن یاد شده، در واقع به بخشی از همین تمدن نبطی اشاره دارد.

(شهر باستانی پترا)

(بت لات به همراه شاخۀ نخل و شیر؛ یافت شده در پالمیرا، مربوط به قرن اول میلادی)

(مجسمۀ لات، یافت شده در معبد لات در پالمیرا؛ گاهی اعراب قبل از اسلام لات را معادل خدای یونانی آتنا می‌گرفتند)

(یکی از الهه‌های سه‌گانه (احتمالا لات)، یافت شده در شهر الحضر عراق؛ قرن دوم یا سوم میلادی)

مترجم: زهرا ذوالقدر