عربستان چگونه سعد حریری را وادار به استعفا کرد؟

نیویورک تایمز | سعد حریری نخست‌وزیر لبنان در ساعت ٨:٣٠ صبح به اداره سلطنتی عربستان احضار شد. چیزی که با توجه به استانداردهای پادشاهی عربستان، به طرز نامناسبی بعید بود. آقای حریری، متحد قدیمی سعودی‌ها که گمان می‌کرد قرار است با محمد بن سلمان، ولیعهد جوان عربستان، در بیابان کمپ بزند، آن روز صبح شلوار جین و تی‌شرت پوشید. اما در عوض، تلفن همراهش را از او گرفتند و از دیگران از جمله محافظانش جدا و افسران امنیتی سعودی با رفتار توهین‌آمیز با او برخورد کردند. سپس زمان هتک آبروی نهایی رسید: به او متن سخنرانی استعفا را دادند و مجبورش کردند که آن را در تلویزیون عربستان بخواند.

به نظر می‌رسد این دلیلی بود که او، یک‌روز قبل، به ریاض، پایتخت عربستان‌سعودی فراخوانده شده بود که در شرایط فشار استعفا كند و در منظر عموم ایران را سرزنش کند. حتی پیش از رفتن به تلویزیون، به او اجازه رفتن به خانه‌ای را که در آن‌جا مالک بود هم ندادند. در عوض حریری از نگهبانان خواست تا برایش یک کت‌و شلوار بیاورند.

گر چه داستان، تا این‌جا بسیار عجیب و غریب است، اما این تنها یک اپیزود از داستان شاهزاده بن سلمان است؛ جوان بلندپروازی که نه‌تنها می‌خواهد ساختار قدرت در کشور خود، بلکه در منطقه را تکان بدهد. بن سلمان در کشورش صدها تن از شاهزادگان و بازرگانان و تجاری را که او به فساد متهم‌شان کرده را زندانی کرده است. در خارج از کشور نیز او جنگ یمن را به راه انداخت و قطر را تحت ‌فشار قرار داد.

روزی که به آقای حریری دستور داده شد تا به ریاض بیاید، او تنها یک مهره پیاده در جنگ ولیعهد عربستان بود: او مهره بود تا درگیر جنگ قدیمی عربستان در مقابل رقیب دیرینه‌اش، ایران، شود.

این پس‌زمینه سرگذشت طولانی و عجیب سفر آقای حریری به عربستان در ماه گذشته است که در گزارش‌های پشت‌صحنه ١٠ تن از مقامات غربی، لبنانی و منطقه‌ای و همچنین اطرافیان آقای حریری بیان شده است.

یکی از مقامات ارشد لبنانی گفته است که پس از ایراد سخنرانی آقای حریری، دستیارانش با سردرگمی تلاش کردند تا از بیروت، با او تماس بگیرند، اما موفق نشدند و در نهایت، آقای حریری، آن بعدازظهر را در صحرا در کنار محمدبن سلمان گذراند.

اتفاقات عجیبی در آن روز صورت گرفت که کل خاورمیانه را متشنج کرد: یک موشک به سوی ریاض پرتاب شد، صدها تن از شاهزادگان سعودی و تجار بازداشت شدند و لبنان، گیج و مبهوت شده بود.

شاهزاده بن سلمان پیشتر جنگی را در یمن علیه دولت نزدیک به ایران به راه انداخته و در آن‌جا گرفتار شده بود. او همچنین قطر را محاصره اقتصادی و دیپلماتیک کرد تا به کشورهای حوزه خلیج‌فارس که نزدیک به ایران هستند، فشار بیاورد.

حالا این شاهزاده به دنبال خارج‌کردن یک نخست‌وزیر از کشورش بود؛ اما بعید به نظر می‌رسید که این کشور عربی به اندازه کافی از عربستان اطاعت کند. ولیعهد تلاش می‌کرد تا یک پیام را ارسال کند: «دیگر زمان آن رسیده که حزب‌الله، متحد لبنانی ایران را متوقف کرد. سازمان قدرتمند شیعه که تأثیرگذارترین بازیگر سیاسی در لبنان است و از آغاز تاکنون نیز بسیار قدرتمندتر شده است.»

اتفاقی که در مورد نخست‌وزیر لبنان افتاد، مثال دیگری بود از این‌که ولیعهد جدید و بی‌پروای عربستان تلاش می‌کند مسیر این کشور را که سال‌ها دنبال کرده بود، تغییر دهد؛ اما اقدامات او، اغلب منجر به پیامدهای ناخواسته‌ای برایش شده، خصوصا در چنین منطقه پیچیده‌ای. حالا آقای حریری همچنان در پست نخست‌وزیری باقی مانده، آن ‌هم با محبوبیتی بیشتر و حزب‌الله نیز قدرتمندتر از گذشته شده است.

تاکتیک‌های خام عربستان سعودی، حتی متحدانی مثل آمریکا، کویت، اردن، مصر و اکثر حزب سنی‌مذهب آقای حریری در لبنان را دلسرد کرد. برخی از تحلیلگران می‌گویند که عربستان‌سعودی ممکن است برخی از امتیازات لبنان را از بین ببرد، اما احتمالا نه آنهایی را که منجر به طوفان دیپلماتیک می‌شوند.

مقاماتی که این حماسه را توصیف کرده‌اند، با قبول این مسأله حرف زده‌اند که نامشان ذکر نشود تا بتوانند آزادانه از این اتفاقات بسیار محرمانه سخن بگویند و همچنین برای آقای حریری نیز افشای این مسائل ممکن است بسیار شرم‌آور و دردسرساز باشد. با توجه به فشارهای شدید برای سکوت و این‌که هیچ‌کس به تنهایی- به غیراز آقای حریری- از تمام جزییات اطلاع ندارد، این روایت همچنان شکاف‌ها و گپ‌هایی را در خود دارد. با این حال، سعد حریری چندین درخواست برای ابراز نظر را رد کرده و به‌ طور عمومی گفته است که آزادانه عمل کرده و مایل است اتفاقاتی که در عربستان برایش افتاده است را پشت‌ سر بگذارد.

یکی از مقامات ارشد عربستان‌سعودی در بیانیه‌ای اظهار داشت که با آقای حریری «با نهایت احترام برخورد شده» و با خواست خودش استعفا كرده و او «دوست قابل اعتمادی» برای پادشاهی عربستان باقی می‌ماند.

مقامات لبنانی با نگرانی سعی‌ داشتند خود را از مخمصه‌ای که از آن می‌ترسیدند، نجات دهند. مخمصه‌ای که در آن، عربستان‌سعودی نقشه طولانی‌مدتی را برای بی‌ثبات‌کردن اردوگاه‌های پناهندگان فلسطینی در لبنان داشت. همچنین در بیروت، آن‌طور که دو مقام ارشد لبنانی و چند دیپلمات غربی گفتند، این نگرانی وجود داشت که عربستان‌سعودی یا متحدان لبنانی‌اش به دنبال تشکیل شبه‌نظامیان مخالف حزب‌الله در اردوگاه‌ها یا جاهای دیگری هستند. با این حال، هیچ‌کدام از این توطئه‌ها به بار ننشست و مقامات سعودی نیز گفتند که هیچ‌کدام از این چیزها را در نظر نداشته‌اند.

مقامات غربی و عرب می‌گویند که آنها همچنان گیج و مبهوتند از این‌که سعودی‌ها با ایجاد همه این فتنه‌ها، دقیقا به دنبال چه چیزی هستند. چندین نفر از این مقامات می‌گویند که احتمال نمی‌دهند که سعودی‌ها به دنبال ناآرامی در لبنان یا حتی ایجاد جنگ در این کشور باشند. آنها اما می‌گویند آنچه که واضح است، این است که عربستان سعودی به دنبال ایجاد تحریکات گسترده در لبنان بود تا قدرت حزب‌الله را از طریق سقوط دولت ائتلافی حریری که شامل حزب‌الله و متحدان آن است، کاهش دهند.

«برایان کتولیس» یکی از همکاران ارشد مرکز پیشرفت آمریکا در واشنگتن می‌گوید: «دستکاری زیرکانه و سیاست خارجی فعالی که محمد بن سلمان به دنبال آن است، نیازمند درک عمیق از روابط دیپلماتیک سیاسی در کشورهای دیگر است که البته یک شبه ایجاد نمی‌شود.»

او ادامه می‌دهد: «رقابت بر سر قدرت و تأثیرگذاری در خاورمیانه امروز، به طرز چشمگیری تغییر کرده است و سعودی‌ها برای این امر بسیار تلاش می‌کنند؛ اما این اقدامات با محاسبات اشتباه، با خطر تشدید جنگ و منازعات در این منطقه پرتنش روبه‌رو می‌شود.»

اختلاف‌نظر بین سعد حریری و عربستان‌سعودی سال‌ها است که افزایش یافته است، سعد حریری نیز به مانند پدرش رفیق حریری، پیشینه سیاسی و ثروت خانوادگی‌اش را تا حدودی به عربستان‌سعودی مدیون است؛ اما مسأله این است که عربستان‌سعودی مدام به خاندان حریری به خاطر اتخاذنکردن موضع سختگیرانه در قبال حزب‌الله فشار آورده‌ است.

سعودی‌ها معتقدند که سعد حریری آنقدرها در برابر حزب‌الله ایستادگی نکرده است. حزب‌الله در حال حاضر در لبنان علاوه بر محبوبیت بالا حتی در میان مسیحیان تبدیل به یک حزب سیاسی و نیروی نظامی شده است که چندان نیازی نمی‌بیند در برابر موأخذه نخست‌وزیر پاسخگو باشد.

سعد حریری در ماه اکتبر گذشته سفری به ریاض داشت. سعد باور داشت که در این سفر موفق شده به سعودی‌ها تفهیم کند که باید با حزب‌الله به نوعی به درک مشترک دست یابند و سازش کنند تا بن‌بست سیاسی در لبنان مرتفع شود. حریری وقتی به بیروت بازگشت برای راضی نگه‌داشتن عربستان از طریق واسطه‌هایش به حسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان پیام داد که لحن سخنانش را علیه سعودی‌ها در خصوص جنگ در یمن و ولیعهد عربستان کمی ملایم‌تر کند.

در همان هفته، سعد حریری السبحان، یکی از وزرای عربستان‌ سعودی که به ضدیت با ایران مشهور است در سخنانی شدیداللحن به لبنان هشدار داد که تحولات عجیبی در راه است. او در عین‌ حال حزب‌الله را به تلاش برای به راه انداختن جنگ با عربستان‌سعودی متهم کرد.

در سوم نوامبر، سعد حریری با علی اکبر ولایتی از مقامات ارشد ایران دیدار کرد و در این دیدار حریری از همکاری ایران با لبنان تشکر کرد. شاید این اقدام حریری بود که خشم سعودی‌ها را برانگیخت. تنها چند ساعت بعد از این دیدار، حریری پیامی از پادشاه عربستان دریافت کرد که در آن از او خواسته شد به‌سرعت به ریاض برود تا با پادشاه عربستان دیدار کند. جانی مونیار از تحلیلگران لبنانی که رابطه خوبی با حریری دارد، گفته است که پادشاه عربستان از حریری دعوت کرده بود تا یک روز را با وی در صحرا بگذراند؛ اما وقتی هواپیماي سعد حریری در ریاض به زمین نشست، مقامات عربستانی او را به خانه‌اش در ریاض برده و به او گفتند باید منتظر دیدار با ولیعهد عربستان و نه پادشاه بماند. حریری از ساعت ٦ بعدازظهر تا يك بعد از نیمه شب در انتظار ماند اما هیچ خبری نشد.

صبح روز بعد، او برای دیدار با بن سلمان، ولیعهد عربستان فراخوانده شد؛ اما هیچ اسکورت سلطنتی حریری را همراهی نمی‌کرد بنابراین حریری سوار خودروي خود شد و به کاخ سلطنتی رفت. در آنجا، به جای این‌که حریری با بن‌سلمان دیدار کند، مقامات عربستانی با او بسیار بد رفتاري کردند. مقامات لبنانی، ساعات طولانی بین ورود حریری به ریاض و اعلام استعفایش را به ‌عنوان یک «جعبه سیاه» توصیف کرده‌اند. آنها گفته‌اند که تمایلی نداشتند حریری را برای بازگو کردن روایت آن ساعات تحت فشار بگذارند. وقتی هم یکی از مقامات از حریری درباره آن ساعات پرسیده، او نگاهی به زمین انداخته و گفته «بدتر از آن چیزی بود که ممکن است فکرش را بکنید».

واقعیت این است که عربستان‌سعودی اهرم‌های فشاری زیادی برای استفاده علیه حریری دارد. عربستان می‌تواند تهدید کند که ٢٥٠‌هزار کارگر لبنانی را که در عربستان مشغول به کار هستند، اخراج می‌کند و همین مسأله می‌تواند ضربه‌ای اساسی به اقتصاد لبنان وارد آورد. و از آنجا که سعد حریری تابعیت دوگانه دارد و شهروند عربستان نیز محسوب می‌شود، در عربستان وارد کارهای تجاری شده است و عربستان می‌تواند از این طریق ضربه شخصی نیز به زندگی حریری وارد آورد. یکی از دیپلمات‌های عرب گفته است که مقامات عربستان، حریری را در ریاض تهدید کرده‌اند که اگر به خواسته‌های آنها تن در ندهد، او را به فساد مالی متهم خواهند کرد.

در هر صورت روز دوم متن استعفاي سعد حریری به او داده شد تا آن را رأس ساعت دو و سی دقیقه از طریق شبکه تلویزیونی العربیه قرائت کند. حریری متن استعفا را در اتاقی که به گفته مقامات در مجاورت دفتر بن سلمان بوده، قرائت کرده است. متن استعفا مملو از حملات لفظی به حزب‌الله لبنان بود. در متن همچنین ادعا شده بود که جان حریری در خطر است. برخی نزدیکان حریری می‌گویند که در متن استعفا از کلماتی استفاده شده بود که حریری هیچ وقت از آنها استفاده نمی‌کرد. چند ساعت بعد، مقامات سعودی طرح دستگیری برخی از وزراي عربستانی را به اتهام فساد مالی آغاز کردند. آنها دو تن از شرکای اقتصادی سابق حریری را نیز دستگیر کردند تا به این ترتیب به او این پیام را بدهند که او نیز جایگاهش امن نخواهد بود.

دیپلمات‌های غربی مستقر در لبنان و مقامات لبنانی می‌گویند که ریاض انتظار داشت بعد از استعفای حریری مخالفان حزب‌الله برای حریری هورا بکشند و جوی علیه حزب‌الله در لبنان ایجاد شود. در عوض واکنش مقامات لبنانی به این اقدام همراه با شک و تردید بود. هیچ‌کسی به خیابان‌ها نریخت و میشل عون رئیس‌جمهوری لبنان که از متحدان حزب‌الله نیز محسوب می‌شود، از قبول استعفای حریری سرباز زد و اعلام کرد این استعفا تنها در صورتی مورد قبول واقع خواهد شد که حریری خودش آن را تحویل دهد. حریری پس از استعفا برای چند ساعت از انظار عمومی پنهان بود تا این‌که بعد از چند ساعت، نخستین تماس تلفنی‌اش را با میشل عون برقرار کرد. میشل عون در این تماس تلفنی دریافت که حریری آزادانه صحبت نمی‌کند. در این‌جا بود که مقامات لبنانی شروع به ارسال پیام‌هایی به دیپلمات‌های غربی کرده و اعلام کردند دلایلی دارند که نشان می‌دهد نخست وزیرشان در بازداشت است.

مقامات لبنانی می‌گویند که سعد حریری درنهایت با اسکورت سربازان سعودی به خانه خود برده شد و به او اجازه ندادند تا همسر و فرزندانش را ببیند. بعد از چند روز، چندین سفیر غربی او را در محل اقامتش ملاقات کردند. آنها بعد از این دیدارها در اظهارات ضد‌ونقیضی از آزادبودن سعد حریری سخن گفتند.

مقامات اما گفته‌اند که در همه ملاقات دو سرباز سعودی در اتاق حضور داشتند و وقتی دیپلمات‌ها پرسیدند که آیا ممکن است آنها اتاق را ترک کنند، سعد حریری گفته که چنین امکانی وجود ندارد و آنها می‌توانند بمانند. ژنرال عباس ابراهیم، رئیس سازمان امنیت داخلی لبنان اعلام کرد؛ به برخی مقامات غربی که نمی‌توانستند باور کنند سعد حریری تحت‌فشار مجبور به استعفا شده است، گفته بود: «خیلی ساده است. همین حالا من می‌توانم دو سرباز به این‌جا فرا بخوانم و شما را مجبور کنم بر صفحه تلویزیون ظاهر شوید و بگویید که از کشورتان متنفرید».

درعین ‌حال، ولیعهد سعودی که ظاهرا هیچ باکی از نگرانی بین‌المللی درخصوص رفتارهایش نداشت، محمود عباس، رهبر تشکیلات خودگردان را به ریاض فرا خواند تا سیاست‌های مورد نظر ریاض را درباره فلسطین به او دیکته کند. مقامات درباره چیزهایی که بن سلمان به محمود عباس گفته است؛ اختلاف‌نظر دارند، اما مقامات لبنانی در حالت هشدار قرار گرفتند.

آنها ژنرال ابراهیم و یک فرستاده فلسطینی را به اردن فرستادند تا از عباس درباره مذاکراتش با بن سلمان پرس‌وجو کنند. به چند دلیل، نگرانی‌ها زیاد بود. پیشنهادات سعودی‌ها به محمود عباس، ممکن بود وضع پناهجویان فلسطینی‌ها را در کمپ‌هایشان در لبنان متشنج کند. علاوه بر این، یکی از متحدان لبنانی عربستان از گروه‌های جهادی در یکی از کمپ‌های فلسطینیان خواسته بود تا گروه مقاومت سنی را برای مبارزه با حزب‌الله تشکیل دهند. این ایده البته آن‌قدر خطرناک بود که گروه‌های جهادی خود با آن مخالفت کردند. این مسأله را دیپلمات‌های لبنانی، فلسطینی و غربی تأیید کرده‌اند. عربستانی‌ها و سخنگوی عباس اما این مسأله را تکذیب کرده‌اند.

بلافاصله بعد از اعلام استعفای سعد حریری در تلویزیون، السبحان، وزیر امور خلیج‌فارس عربستان با استقبال سردی در آمریکا مواجه شد. دیوید ساترفیلد، دستیار وزیر خارجه آمریکا در امور شرق نزدیک از السبحان درباره اقدام ریاض در بی‌ثبات‌کردن لبنان توضیح خواست. پس از آن فرانسه وارد کار شد و اقدامات دیپلماتیک گسترده‌ای را آغاز کرد. پس از فرانسه آمریکا و مصر و دیگر کشورها نیز تلاش کردند تا معامله‌ای صورت داده تا سعد حریری بتواند به لبنان بازگردد، اما بن سلمان تنها به یک شرط حاضر شد اجازه خروج حریری را صادر کند و آن این‌که حریری حزب‌الله را مجبور کند تا نیروهایش را از یمن خارج کند. این مسأله را مقامات غربی و دیپلمات‌های عرب که در جریان مذاکرات بوده‌اند، تأیید می‌کنند. دیپلمات‌های غربی و عربی می‌گویند؛ این درخواست بن سلمان نشان داد که او اطلاعات کافی درباره یمن، که گاهی اوقات از آن به‌عنوان «ویتنام ریاض» یاد می‌شود، ندارد.

در نهایت البته بن سلمان از این تنش‌ها دستاوردی داشت. گفته می‌شود که مقامات لبنانی درحال حاضر درحال مذاکره با حزب‌الله هستند تا این گروه تاثیرگذار را راضی کنند لحنش را درباره عربستان ملایم‌تر کند. همچنین عربستان از لبنان خواسته است که شبکه تلویزیونی حوثی‌ها در بیروت را ببندد. هنوز معلوم نیست که آیا سعد حریری می‌تواند خواسته‌های ریاض را برآورده کند یا خیر. اخیرا سیدحسن نصرالله در سخنرانی‌اش انتقادی از عربستان‌سعودی مطرح نکرد و خواستار برقراری صلح در یمن شد. شاید این قدمی موفقیت‌آمیز برای سعد حریری باشد.