وجه اشتراک گوشی‌های نوکیا با یک تیم فوتبال آلمانی

«جِنا» شهری است نه چندان بزرگ در آلمان؛ یک شهر دانشگاهی که مشهورترین دانشگاه آن «فردریش شیلر» نام دارد. جنا در قرن نوزدهم میلادی میزبان بزرگانی، چون شیلر، هِگل، اشلگل و فیشته بوده است؛ یک جور‌های حکم قطب فکری در دوره‌ای از تاریخ آلمان (وُرمارتس) را داشته؛ خیابان‌های پُرسراشیبی شهر هنوز هم جولان‌گاه اندیشمندان جوان است. آن‌چه در این مقاله می‌خوانید نوشته‌های کسی است که برخورد با نام یک تیم فوتبال محلی در آلمان او را به اعماق تاریخ برده است.

سال‌ها قبل در سفری که به این شهر (جنا) داشتم از مردم درباره‌ی تیم فوتبال محلی پرسیدم و این‌که چه‌طور تیمی هست؛ تیم فوتبال داشتند، ولی همه می‌گفتند تیم خوبی نیست؛ اسمش اف‌سی کارل زایس جنا (FC Carl Zeiss Jena) بود.

اسم تیم را که شنیدم ذهنم مشغول شد که خدایا چه‌قدر این اسم برایم آشنا است. فردا شب سر میز شام نگاهم به گوشی نوکیایم افتاد؛ یکی از آخرین گوشی‌های نوکیا پیش از معرفی آیفون که البته در میان عناصر نخراشیده‌ای که از «گوشی هوشمند» داشت، یک دوربین هم به چشم می‌خورد.

گوشی نوکیا N۸

آن‌جا بود که عبارت Carl Zeiss را دیدم. درست کنار لنز دوربین حک شده بود. دو سال بود که من اسم یک تیم فوتبال را در جیبم داشتم و بی‌خبر بودم. این موضوع خیلی نظرم را جلب کرد؛ می‌خواستم بدانم تیم فوتبال شهر جنا با گوشی من چه ارتباطی دارد؟ نمی‌دانم چرا، ولی آن موقع این‌که نام یک تیم فوتبال محلی دست چندمی در آلمان پشت گوشی نوکیای فنلاندی نقش بسته به نظرم عجیب رسید.

داستان ارتباط آن‌ها مفتولی سردرگم از تاریخ علم، پول، جدایی اقوام، صنعت، میکروسکوپ و ورزش بود. مثل خیلی چیز‌های دیگر ریشه در دل تاریخ داشت، از فرهنگ سرچشمه می‌گرفت، از علم و بعد جنگ می‌گذشت و در نهایت به یک محصول مصرفی ختم می‌شد.

تیم فوتبال لندنی وست هم یونایتد لقب هَمرز (The Hammers) دارد. همر در انگلیسی به معنی پتک و چکش است. اما این نام از تشابه این دو کلمه نیامده. نام این تیم، همرز (پتک‌ها) گذاشته شد چرا که در سال ۱۸۹۰ توسط کارگران آهنگری تامس تشکیل شده بود. به همین شکل کارگران یک کارخانه‌ی تجهیزات نور و بینایی به نام کارل زایس تیم فوتبال خود را در ۱۹۰۳ تأسیس کردند.

تیم فوتبال اف سی کارل زایس جنا

این کارخانه از ابتدای تاسیس تا حالا از پیشتازان صنعت تجهیزات نور و بینایی بوده است. علاقه‌مندان عکاسی نام زایس را از لنز‌های باکیفیتی که می‌سازد می‌شناسند. اما کارخانه توسط مردی پایه گذاشته شد که آن زمان چیزی از عکاسی نمی‌دانست. کارل زایس در شهر ویمر در سال ۱۸۱۶ به دنیا آمد. او در سال ۱۸۳۴ به جنا رفت تا با یکی از بهترین ماشین‌سازان وقت به نام فردریش کورنر همکاری کند. کورنر در دانشگاه شهر ابزار‌های مختلفی می‌ساخت. زایس مشغول مطالعه روی تولید ابزار‌های تحقیقاتی و علمی شد؛ او بعد از سال‌ها ممارست، سفر و بررسی رشته‌های مهندسی مختلف به جنا بر گشت و در ۱۸۴۶ شرکتش را تاسیس کرد.

تصویری حکاکی شده از «کارل زایس»

کارل با تولید ابزار‌های آزمایشگاهی مثل نمونه‌های اولیه‌ی دستگاه‌های بزرگ‌نمایی کار خود را شروع کرد. بعد هم ترموستات، شیشه‌ی عینک و تلسکوپ ساخت. کارگاه او در ۱۸۵۷ اولین دستگاه میکروسکوپ را ساخت. عدسی‌ها تصویر بزرگ شده را به چشمی دستگاه می‌رسانند. زایس اولین کسی بود که این کار را کرد.

گفته می‌شود یک پای کیفیت بی‌نظیر محصولات شرکت، وسواسی بود که خود کارل زایس داشته. او در سال ۱۸۸۸ میلادی در گذشت، اما میراثش به حیات ادامه داد و در اکتشافات مختلف از پزشکی تا نانو به کمک بشر آمد. واحد فوتو-اوپتیک شرکت کارل زایس در سال ۱۸۹۰ میلادی راه افتاد و در سال ۱۹۰۲ میلادی لنز دوربین خود را عرضه کرد.

طی جنگ جهانی اول شرکت وارد تولیداتِ با کاربرد نظامی شد و در ساخت آلات دقیق و ابزار‌های سنجش با دقت بالا به ارتش آلمان کمک کرد. زایس در دوران نازی‌ها بیش از قبل به صنایع نظامی ورود کرد و انواع اسکوپ‌ها، چشمی اسلحه، پریسکوپ زیردریایی و هر افزار نظامی‌ای که به این حوزه مربوط می‌شد را تولید کرد.

وقتی جنگ با شکست ژرمن‌ها خاتمه یافت آمریکایی‌ها زایس را به خاطر همکاری با نازی‌ها مجازات کردند. بدین ترتیب شرکت کارل زایس دو شقه شد، یکی در آلمان شرقی در محل اصلی آن در شهر جنا زیر نظر شوروی سابق و یکی دیگر با نام جدید Optische Werke Oberkochen در آلمان غربی تحت هدایت آمریکایی‌ها؛ البته نسخه‌ی آلمان غربی هم بعد مدتی نام خود را به زایس برگرداند.

زایس آلمان شرقی که علت دو تکه شدنش فعالیت در صنایع نظامی بود دوباره توسط روس‌ها به تولید ملزومات ارتش سرخ وادار شد. روس‌ها مهندسان کارکشته و متبهر آلمانی را بی‌سروصدا به مسکو می‌بردند تا هم برایشان کار کنند هم به نیروهایشان آموزش دهند. در طرف آمریکایی‌ها هم چنین کردند. شاید به خاطر همین باشد که خیلی‌ها معتقدند قدرت علمی و نظامی دو ابر قدرت شرق و غرب بر آمده از فکر بی‌انت‌های ژرمن‌ها است.

دو شرکت برای این‌که محصولات‌شان با هم اشتباه نشود بسته‌بندی و نام‌گذاری متفاوتی اتخاذ کردند؛ ولی این رویه‌ی نادرست دائمی نبود. با بر چیده شدن دیوار برلین دوباره همه چیز تغییر کرد. دو سال بعد از اتحاد دو آلمان مدیران دو شرکت زایس با هم تماس گرفتند تا فرآیند یکی‌سازی را انجام دهند. کار آن‌قدر‌ها هم ساده نبود. کارگران نگران از دست رفتن شغل‌هایشان بودند و نمی‌دانستند بعد از اتحاد امور چه طور پیش می‌رود.

مدیران هم نمی‌خواستند سمت‌های خود را از دست بدهند، اما انگیزه‌ی اتحاد بالاخره بر همه‌ی این مشکلات غلبه کرد، هرچند نه به همین سادگی‌ها. سال‌ها طول کشید تا این فرآیند تکمیل شود و خیلی‌ها در این مدت شغل خود را از دست دادند. مدیر بخش شرقی زایس می‌گوید: «فکر می‌کردیم خیلی ساده‌تر و سریع‌تر این کار انجام شود، اما خوب مدت‌ها طول کشید و فشار زیادی به همه وارد شد.»

سال ۲۰۱۷ نوکیا اعلام کرد می‌خواهد دوباره از محصولات زایس استفاده کند. اولین همکاری این‌دو به سال ۲۰۰۴ بر می‌گردد که نتایج آن در گوشی‌های سری N. سال ۲۰۰۵ نوکیا معلوم شد. اولین گوشی با دوربین چندین مگاپیکسلی، نوکیا N۹۰ بود. حالا هم نوکیا ۸ سیروکو با دوربین جلویی ۱۲ مگاپیکسلی ساخت زایس دل سلفی‌دوستان را می‌برد.

شاید هیچ‌وقت تیم زایس شهر جنا بهتر از این نشود، اما همیشه یاد کارگرانی که روزگاری شاد و سرزنده کار می‌کردند و اوقات فراغت خود را با فوتبال می‌گذراندند زنده خواهد ماند. هرچند این تیم اکنون در دسته سوم لیگ آلمان است، ولی مادامی که در زمین فوتبال حاضر می‌شود زایس و همکارانش به حیات معنوی خود ادامه می‌دهند.

دور و بر خود را که با دقت نگاه کنید پر است از این چیز‌های به ظاهر کوچک که هر کدام تاریخچه‌ی خود را دارند. این طور نیست؟