آب‌وهوای ایران در پایان قرن ۲۱

گزارشی که روز گذشته در سازمان هواشناسی کشور و در جلسه مشترک با هیات بین‌الدولی تغییر اقلیم (IPCC) مستقر در سازمان ملل متحد از تغییرات اقلیمی ایران ارائه شد، ضمن تشریح آنچه که در نیم‌قرن اخیر بر سر اقلیم ایران آمده است، چشم‌انداز وضعیت آب‌وهوای کشور در پایان قرن حاضر را بر اساس سناریو‌های محتمل مبتنی بر مطالعات این هیات بین‌المللی ترسیم کرد.

این گزارش تنها به اقلیم ایران محدود نیست، بلکه برای مردم و سیاست‌گذاران دولتی در تمام کشور‌های جهان و در تمام قاره‌ها، سه پیام دارد که باید مورد توجه قرار گیرد، چراکه بی‌توجهی به آن می‌تواند منجر به گرم شدن کره زمین فراتر از حد خطر (۲ درجه سانتی‌گراد) در ۳۰ سال آینده شود و ساکنان این سیاره را با بحران‌های جدی زیست‌محیطی روبه‌رو کند.

این گزارش وجه دیگری هم دارد که باید مورد توجه تمام دولت‌ها به‌ویژه ۱۹۵ دولت عضو این هیات قرار بگیرد و آن اینکه تنها رفتار‌های دولت مستقر هر کشور نیست که بر اقلیم آن اثر می‌گذارد، بلکه رفتار سایر دولت‌ها در تمام نقاط کره زمین می‌تواند به‌طور مستقیم اقلیم کشور‌هایی را که در معرض آسیب‌پذیری بیشتری در برابر تغییرات آب و هوایی هستند، تحت تاثیر قرار دهد. به بیان دیگر، میزان پایبندی یا عدم پایبندی کشور‌های جهان به توافقنامه پاریس نیز در وضعیت آتی اقلیم ایران وزنی دارد که نباید نادیده گرفته شود.

از این رو پایبندی کشور‌ها به توافقنامه پاریس باید به‌عنوان یک مطالبه جدی از سوی افکار عمومی و ملت‌ها به ویژه در کشور‌هایی نظیر ایران که با پدیده «بیابان‌زایی» روبه‌رو هستند و از این بابت، آثار تغییر اقلیم در آن‌ها زودتر مشهود می‌شود، مطرح و دنبال شود.

توافقنامه اقلیمی پاریس در دسامبر ۲۰۱۵ و بر مبنای آخرین گزارش منتشر شده توسط هیات بین‌الدولی تغییر اقلیم تدوین شد و طی آن کشور‌های عضو این توافقنامه متعهد شدند تولید گاز‌های گلخانه‌ای را که عامل اصلی گرم شدن کره زمین است، محدود کنند.

وجه دیگر گزارش «IPCC» که بخشی از آن روز گذشته در جمع اصحاب رسانه عنوان شد، هشدار جدی درباره محسوس بودن تغییرات اقلیمی در تمام نقاط سیاره میزبان سکونت بشر است و به همین خاطر، این گزارش سه گزینه پیش‌روی تمام دولت‌ها در برابر عوارض قطعی ناشی از تغییرات اقلیمی در آینده را تشریح کرده است.

هیات بین‌الدولی تغییر اقلیم موسوم به «IPCC» در بدنه سازمان ملل متحد، مجموعه‌ای با عضویت ۱۹۵ کشور است که در زمینه ارزیابی علوم مربوط به تغییر اقلیم، یافته‌های خود را که حاصل کار علمی دانشمندان دنیا است، در قالب گزارش‌های دوره‌ای گردآوری می‌کند.

۳۰ سال از تشکیل این هیات می‌گذرد و در این مدت ۵ گزارش دوره‌ای درباره تغییرات اقلیمی تهیه شده و در سال آینده میلادی نیز قرار است گزارش دیگری در این باره با موضوع «گرمایش جهانی ۵/ ۱ درجه‌ای» منتشر شود. چشم‌انداز تغییر اقلیم کشور تا انتهای قرن ۲۱ میلادی با استفاده از سناریو‌های گزارش پنجم هیات بین‌الدولی تغییر اقلیم در سازمان هواشناسی کشور شبیه‌سازی شده که نشان می‌دهد در صورت عدم پایبندی کشور‌ها به توافقنامه پاریس، در غرب ایران (منطقه زاگراس) بین ۵۰ تا ۸۰ سال آینده، با کاهش تا ۲۰ درصدی بارش روبه‌رو خواهیم بود و این میزان در سوریه، اردن، فلسطین و عراق تا ۳۰ درصد پیش‌بینی می‌شود.

افزایش دمای کره زمین ناشی از افزایش غلظت گاز‌های گلخانه‌ای و تغییر کاربری اراضی، موجب تغییرات آشکار شاخص‌های اقلیمی ایران شده است که از آن جمله می‌توان به افزایش دما، کاهش بارش و افزایش فراوانی رخداد پدیده‌های مخرب جوی طی دو دهه اخیر در کشور اشاره کرد.

طی ۵۰ سال اخیر میانگین دمای کشور با شیب حدود ۴/ ۰ درجه سانتی‌گراد به ازای هر دهه افزایش یافته و این در حالی است که وضعیت افزایش دما در کلان‌شهر‌های رو به توسعه همچون تهران، اصفهان و شیراز قدری بارزتر بوده است.

در نیم قرن اخیر همچنین تغییرات بارش در ایران محسوس بوده است، طوری که این کاهش با شیب ۱۱ میلی‌متر بر هر دهه، برآورد شده است. در عین حال تبخیر و تعرق با شیب ۵۴ میلی‌متر بر دهه افزایش یافته است. از سوی دیگر طی بیش از یک دهه اخیر از سال ۱۳۸۴ تاکنون کشور با پدیده «خشکسالی انباشت» مواجه بوده و تعداد ساعات آفتابی در این مدت به‌طور میانگین ۱۱ ساعت بر سال، افزایش یافته است.

روند کاهشی میانگین سرعت باد به ویژه در شهر‌های بزرگ تحت تاثیر اثرات گسترش شهرنشینی و ساخت‌وساز‌ها از دیگر پیامد‌های تغییر اقلیم ایران در ۵۰ سال گذشته بوده است. بر اساس گزارشی که چشم‌انداز وضعیت اقلیم ایران تا انتهای قرن ۲۱ و در آستانه سال ۲۱۰۰ میلادی را با استفاده از سناریو‌های گزارش پنجم هیات بین‌الدولی تغییر اقلیم (IPCC) در سازمان ملل متحد ترسیم کرده است، تنها یک سناریوی خوشبینانه وجود دارد، اما در قالب سه سناریوی محتمل دیگر، هشدار و نگرانی جدی درباره آینده اقلیمی کشور وجود دارد چراکه در تمام آن‌ها میانگین بارش در حدفاصل مدیترانه تا افغانستان با کاهش جدی روبه‌رو خواهد شد.

در صورت پایبند نبودن کشور‌ها به توافقنامه محدودسازی انتشار گاز‌های گلخانه‌ای موسوم به توافق اقلیمی پاریس، باید منتظر کاهش ۲۰ درصدی بارش در منطقه زاگرس در پایان قرن حاضر باشیم و این در حالی است که در این صورت، افزایش بارش، اما از نوع مخرب، ناگهانی و سیل‌آسای آن در شرق کشور پیش‌بینی می‌شود.

اهمیت پایبندی به این توافق به حدی زیاد است که در صورت بی‌توجهی به آن، کاهش بارش و خشکسالی از ۳۰ سال آینده با سرعت بیشتری زمین را درگیر خواهد کرد و در این میان کشوری همچون ایران که پیامد‌های تغییر اقلیم همین حالا هم با بروز پدیده خشکسالی و بیابان‌زایی خود را نشان داده، بیشتر از این وضعیت متاثر خواهند شد. افزون بر این پیش‌بینی می‌شود در صورت عدم پایبندی به توافقنامه پاریس، میانگین دمای کشور در پایان قرن ۲۱ حدود ۲/ ۵ و در صورت پایبندی به آن ۳/ ۱ درجه سانتی‌گراد نسبت به دوره ۲۰۰۵ - ۱۹۸۶ افزایش یابد.

به همین خاطر IPCC به تمام کشور‌ها توصیه می‌کند به توافق پاریس پایبند باشند و در این بین دولت و ملت ایران نیز باید برای تبعاتی که گرمایش جهانی در کشور ما به دنبال دارد، پایبندی به توافق پاریس را از جامعه‌جهانی به شکل جدی مطالبه کند.

عامل اصلی تغییر اقلیم زمین، انتشار گاز‌های گلخانه‌ای است که چهار منشأ اصلی دارد. فعالیت‌های بخش تولید و مصرف انرژی بیشترین سهم را در این زمینه دارد و عامل انتشار ۳۵ درصد از این گاز‌ها است. پس از آن بخش صنعت با ۳۱ درصد، بخش کشاورزی با ۲۴ درصد و بخش حمل و نقل با ۱۴ درصد در مراتب بعدی تولید و انتشار گاز‌های گلخانه‌ای قرار دارند. حد قابل قبول گرمایش کره زمین در توافقنامه پاریس ۲ درجه سانتی‌گراد تعیین شده که برای پایبندی به آن میزان کل کربن قابل‌انتشار در جو ۷۹۰ گیگاتن پیش‌بینی شده است.

گزارش‌ها حاکی است از سال ۲۰۱۰ تاکنون ۷۲ درصد از بودجه کربن مذکور استفاده شده و جو کره زمین برای اینکه از حد خطر گرمایش عبور نکند، تنها ظرفیت ۲۲۵ گیگاتن کربن دیگر را دارد. برای پایبندی به این امر لازم است کشور‌های در حال توسعه راه‌های جایگزینی برای طی مسیر خود انتخاب کنند که نیازمند انتشار حجم زیادی از گاز‌های گلخانه‌ای فراتر از ظرفیت زیستی زمین نباشد.

مقامات IPCC در جلسه روز گذشته با یادآوری سه پیام اصلی آخرین گزارش رسمی و تفصیلی خود، سه گزینه پیش‌روی دولت‌ها را نیز تشریح کردند. سه پیام گزارش پنجم این هیات شامل این موارد است: انسان در تغییرات اقلیمی نقش دارد؛ هرچه بیشتر نظم اقلیم را بر هم بزنیم، ریسک بیشتری را متحمل خواهیم شد چراکه بخشی از این تغییرات غیرقابل بازگشت است و در نهایت اینکه برای داشتن آینده خوب ناگزیریم که به دنبال کنترل تغییرات اقلیمی برویم.

سه گزینه پیش‌روی تمام دولت‌ها در برابر آثار مخرب تغییرات اقلیمی بر حیات بشر نیز که این گزارش مطرح می‌کند به این شرح است: نخست اینکه گام‌هایی برای محدودسازی فعالیت‌های بشری که به انتشار گاز‌های گلخانه‌ای می‌انجامد برداشته شود؛ دوم اینکه به دنبال راه‌هایی برای کاهش اثرات منفی تغییرات اقلیمی بر زندگی انسان باشیم و در نهایت اینکه رنج و عذاب ناشی از تبعات تغییرات اقلیمی را بپذیریم و تحمل کنیم که قطعا هیچ دولتی راه‌حل سوم را آگاهانه انتخاب نخواهد کرد.