موسیقی، کودکی و بیداری

فاطمه قاسم‌زاده | انسان اندیشه خود را به دو صورت بیان می‌کند؛ به شکل کلامی که حاصل آن زبان است و به صورت غیرکلامی که انواع هنر‌ها را شامل می‌شود. موسیقی، به‌عنوان یک هنر، بیان تفکر غیرکلامی انسان است. عنصر اصلی در موسیقی، صدا و ریتم است. در موسیقی کودکان، به‌ویژه در روش‌های جدید آن، حرکت از عوامل مهم به شمار می‌رود. از سوی دیگر موسیقی کودک با کلام موزون؛ یعنی شعر و ترانه نیز پیوند دارد. به‌این‌ترتیب در موسیقی کودک، صدا، حرکت و کلام در هم می‌آمیزند.

صدا، پدیده‌ای فیزیکی است که به صورت امواج صوتی بر حس شنوایی انسان اثر می‌گذارد و از طریق عصب شنوایی به مغز می‌رسد و در آنجا به کمک تجربیات پیشین تعبیر و تفسیر می‌شود و شناخت آن محرک حاصل می‌شود. صدا به‌مثابه پدیده‌ای روانی، دارای بار عاطفی یا هیجانی است و برحسب موزون یا ناموزون‌بودن، حالت‌های عاطفی متفاوتی در انسان ایجاد می‌کند. صدا در فرایند رشد کودکان اهمیت فراوانی دارد. پژوهش‌های جنین‌شناسی نشان داده‌اند که کودک حتی پیش از تولد نیز به صدا واکنش نشان می‌دهد.

ازاین‌رو توصیه می‌شود که مادران در دوران بارداری از صدا‌های ناهنجار پرهیز کنند و به موسیقی آرام گوش فرادهند، زیرا صدا‌های موزون به کودک آرامش می‌بخشند و صدا‌های ناهنجار ترس و اضطراب را در او ایجاد می‌کنند. ریتم برای کودک نقش مهمی دارد. کودک حتی قبل از تولد به ریتم واکنش نشان می‌دهد. در دوران بارداری صدای ضربان قلب مادر برای کودک موسیقی آرام‌بخشی است که او را با مادر پیوند می‌دهد و پس از تولد هم صدا و لالایی مادر در او ایجاد آرامش و نشاط می‌کند.

انسان با ریتم ارتباطی طبیعی دارد. بدن انسان از ریتم خاصی پیروی می‌کند: ضربان قلب، نبض، تنفس، راه‌رفتن و... طبیعت نیز آهنگ خاص خود را دارد تا آنجا که می‌توان از آن به‌عنوان موسیقی طبیعت یا موسیقی سبز نام برد. صدای باران، باد، پرندگان، درختان، دریا، رودخانه و... اجزای تشکیل‌دهنده این موسیقی زیبا و آرام‌بخش هستند.

به‌این‌ترتیب انسان با ریتم بدن خود و طبیعت پیوندی ارگانیک دارد. برهمین‌اساس عناصر اصلی موسیقی (صدا، ریتم و حرکت) به‌طور طبیعی با کودک ارتباط دارند و این ارتباط را هیچ دستور و قانونی نمی‌تواند از بین ببرد.

موسیقی در آموزش، پرورش و درمان کودکان نقش مؤثری دارد. نتایجی که از تجربیات مراکز پیش از دبستان به دست آمده است نشان می‌دهد که اگر هنگام انجام فعالیت‌های کودکان مانند نقاشی، کاردستی، بازی، غذاخوردن و... موسیقی مناسبی به‌عنوان پس‌زمینه پخش شود، کودکان در انجام فعالیت‌ها از تمرکز بیشتری برخوردار می‌شوند، شادتر هستند، کارایی بیشتری دارند، کمتر خسته می‌شوند و درمجموع آن فعالیت را بهتر انجام می‌دهند. در دوران کودکی، پرورش حواس کودک از اهمیت بسیاری برخوردار است و موسیقی در این زمینه نقش مؤثری دارد. یکی از حواس مهم، حس شنوایی است که با گویایی و تکلم ارتباط مستقیم دارد.

با توجه به نقش زبان در تفکر کودک و ارتباط زبان با حس شنوایی، نقش موسیقی در پرورش شنوایی از اهمیت بسیاری برخوردار است. علاوه‌بر اثربخشی موسیقی در پرورش شنوایی، موسیقی به علت بار عاطفی مثبت برای کودکان، انگیزه مناسبی برای یادگیری کودکان در همه زمینه‌هاست. موسیقی علاوه‌بر آنکه در «بیداری» کودکان تأثیرات مثبتی بر یادگیری آنان دارد، هنگام خواب نیز نقش مؤثری دارد. پژوهش‌هایی که در ارتباط با خواب کودکان انجام شده است نشان می‌دهند که موسیقی ملایم و آرام‌بخش، هنگام خواب کودکان سبب می‌شود که آن‌ها زودتر به خواب بروند و خواب بهتری داشته باشند.

موسیقی در آموزش کودکان، دو نقش عمده دارد؛ یکی اینکه به علت جذابیت آن برای کودکان نوعی انگیزه یادگیری در آنان ایجاد می‌کند و می‌دانیم که انگیزه، نقش مهمی در یادگیری کودکان دارد. دیگر اینکه کودکان از موسیقی به‌عنوان نوعی سیستم نشانه‌ای در یادگیری استفاده می‌کنند و در به‌یادسپردن و به‌خاطرآوردن مطالب آن را به‌عنوان نشانه و جایگزین به کار می‌برند.

موسیقی علاوه‌بر اثربخشی بر رشد شناختی کودکان، در رشد عاطفی آنان نیز نقش مؤثری دارد. موسیقی می‌تواند عواطف مثبت مانند شادی، آرامش، مهربانی، دوستی و... را تقویت کند و عواطف منفی، ازجمله خشم، ناامیدی، اندوه و... را کاهش دهد. پرورش احساسات مثبت با استفاده از موسیقی به سلامت روانی کودکان کمک می‌کند، به همین علت از موسیقی به‌عنوان یک روش درمانی برای کاهش مشکلات رفتاری کودکان می‌توان استفاده کرد که لازم است توسط متخصص موسیقی‌درمانی انجام گیرد. موسیقی به‌ویژه اگر به صورت گروهی اجرا شود که معمولا در مورد کودکان بر این روش تأکید می‌شود، به رشد مهارت‌های اجتماعی کودکان و برقراری ارتباط مؤثر با دیگران کمک می‌کند.

به‌عنوان جمع‌بندی می‌توان گفت: موسیقی روشی است که به رشد و تحول همه‌جانبه کودکان (رشد جسمی، رشد شناختی، رشد اجتماعی، رشد عاطفی و رشد کلامی) کمک می‌کند و به‌عنوان فعالیتی دلپذیر و موردعلاقه کودکان نقش مؤثری در آموزش و پرورش آنان دارد.

آنچه در مورد موسیقی کودکان سؤال‌برانگیز است این است که چرا موسیقی با آنکه بخشی از طبیعت انکارناپذیر کودکان است و در رشد و پرورش آن‌ها نقش مؤثری دارد، از طرف مسئولان آموزش‌وپرورش مورد توجه قرار نگرفته و هرازچندگاهی، ممنوعیت آن در مراکز پیش از دبستان اعلام می‌شود؟ ممکن است گاهی روش‌ها و نوع موسیقی که برای کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد، مناسب نباشد؛ اما این مشکل دلیل حذف موسیقی از فرایند آموزش‌وپرورش کودکان، به‌ویژه در سال‌های حساس کودکی، نباید باشد.