تابو را بشکنید، حرف بزنید!

زهرا جعفرزاده | پیام روشن است و مستقیم؛ بیایید حرف بزنیم. از تجربه افسردگی، از افکار خودکشی، از احساسات منفی و غم‌های درونی. این پیام حرکتی جمعی است که همین چند روز پیش برای پیشگیری و درمان افسردگی شروع شد و تا ٦ ماه دیگر هم ادامه دارد. هدف مشخص است؛ قرار است فضای گفتگو درباره مشکلات روان باز شود، کلیشه‌های اشتباه ذهنی درباره بیماری‌های روان دوباره تعریف و راه‌های مقابله با خطرات افسردگی به مردم شناسانده شود.

انجمن علمی روانپزشکان ایران شروع‌کننده این کمپین بود، سایت ایران منتال هلث (iranmentalhealth) را راه‌اندازی و بیست‌وسوم مهر هم از آن رونمایی کرد. حالا کمپین #حرف می‌زنم در فضای مجازی راه افتاده تا نخستین قدم برای توجه به یکی از شایع‌ترین مشکلات روان یعنی افسردگی برداشته شود.

فاطمه معتمدآریا، بازیگر هم به‌عنوان سفیر این کمپین انتخاب شده و در نخستین اقدام، ویدیویی منتشر کرده و از مردم خواسته به این کمپین بپیوندند.

کمپین «حرف می‌زنم»، مقابله با افسردگی را نشانه رفته است؛ بیماری‌ای که مدت‌هاست مسئولان نظام سلامت را نگران کرده، یکی از آن‌ها وزیر سابق بهداشت است. حسن قاضی‌زاده‌هاشمی، فروردین دو‌سال پیش نسبت به شیوع افسردگی میان ایرانیان اعلام نگرانی کرده و گفته بود که شیوع این بیماری در ایران طی ٢٦‌سال گذشته دو برابر شده است: «از نظر بار بیماری‌ها، افسردگی رتبه چهارم را دارد و براساس پیش‌بینی‌ها سال ٢٠٣٠ بیماری افسردگی در رتبه دوم بیماری‌ها قرار خواهد گرفت.» او این را هم اضافه کرده بود که میزان شیوع افسردگی میان زنان ایرانی ١٦,٨‌درصد و میان مردان بیش از ١٠‌درصد است: «مطالعاتی که در سال ٢٠١٥ انجام شده، نشان می‌دهد شیوع این اختلال در زنان به‌ازای هر صد‌هزار نفر، ٥,٣٧ نفر است که این تعداد در دنیا ٤٩‌هزار نفر است و بیشترین شیوع در میان اهالی استان‌های فارس، اصفهان و چهارمحال‌وبختیاری است.»

با این حال، این آمار‌ها مورد استناد انجمن علمی روانپزشکان ایران و به‌طور مشخص مدیر کمپین «حرف می‌زنیم» نیست، چراکه به گفته او بررسی جدیدی درباره شیوع افسردگی در ایران انجام نشده است: «به‌طورکلی آن‌چه می‌توان گفت: این است که از هر هشت ایرانی، یک نفر مبتلا به افسردگی است، آمار‌هایی که درباره شیوع افسردگی اعلام می‌شود، مقطعی و مربوط به طول عمر افراد است.»

مریم طباطبایی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران است و در عین حال تاکید می‌کند که میزان افسردگی در میان زنان ایرانی کمی بالاتر از مردان است، اما این توضیح را می‌دهد که افسردگی در مردان کمتر درمان شده، چراکه این بیماری به دلیل باور‌های اجتماعی در میان آن‌ها پذیرفته نشده و به دلیل ابرازنشدن احساسات، خیلی وقت‌ها شناخته و درمان نمی‌شود.

همین مسأله باعث شد تا این کمپین، زنان و مردان را به‌طورکلی خطاب قرار دهد.

چرا افسردگی؟
متخصصان روانپزشک می‌گویند افسردگی شایع‌ترین اختلال سلامت روان است و ناتوانی‌های ناشی از ابتلا به این بیماری زمینه ابتلا به بیماری‌های دیگر را هم ایجاد می‌کند. همین موضوع سبب شد تا اولویت فعالیت گروه سلامت روان برای راه‌اندازی کمپین، افسردگی باشد: «با توجه به شیوع این بیماری لازم است افراد آگاهی بیشتری نسبت به آن داشته باشند، هر چند میزان شیوع این بیماری در ایران متفاوت از سایر کشور‌ها نیست، اما براساس آمار سال ٢٠١٥ که البته آمار قدیمی است، شیوع این بیماری در کشور‌های مختلف، شبیه هم است.»

به گفته طباطبایی نمی‌شود گفت که شیوع این بیماری در ایران نگران‌کننده است، اما در دنیا به‌عنوان شایع‌ترین اختلال روان شناخته می‌شود، مسأله اینجاست که کمتر درباره این بیماری صحبت شده است: «مطالعه جدیدی انجام نشده که نشان دهد در سال‌های اخیر این بیماری چقدر میان ایرانیان شایع‌تر شده است.»

با چه کسی حرف بزنیم؟
«سمیرا» که نزدیک به ٣٠‌سال دارد و یک‌سال گذشته را به درمان افسردگی گذرانده، می‌گوید که مبتلا به نوع شدید این بیماری بوده و پس از مصرف دارو، حالا حال بهتری را تجربه می‌کند. او هم این کمپین را دنبال کرده، اما می‌گوید نکته مهم این است که آدم با چه کسی حرف بزند؟

«زمانی که بیماری وارد فاز شدید آن نشده، شاید حرف‌زدن با دیگران با دوستان یا با خانواده حال آدم را بهتر کند، این‌که آدم در زندگی افرادی را داشته باشد که با آن‌ها حرف بزند و گوش‌شنوایی باشند، خوب است، اما وقتی بیماری وارد فاز شدید آن شود، دیگر این حرف‌زدن‌ها و آن گوش‌دادن‌ها کمکی به آدم نمی‌کند و حتما باید به روانپزشک مراجعه کرد.»

او درباره تجربه شخصی‌اش می‌گوید: «اوایل که فهمیدم نشانه‌هایی از افسردگی دارم، سعی کردم با دوستانم صحبت کنم، اما خیلی تاثیرگذار نبود، دوستانم سعی می‌کردند با من حرف بزنند، اما واقعا این حرف‌زدن تاثیری در من نداشت، چراکه وارد فاز جدی‌تری از بیماری شده بودم و انتظاراتم از حرف‌زدن با آن‌ها برآورده نمی‌شد.

می‌خواستم کسی با من همدردی کند و حالم را بفهمد، اما معمولا این اتفاق نمی‌افتد، حتی زمانی که افکار خودکشی داشتم، این مسأله از سوی دیگران جدی تلقی نمی‌شد، درحالی‌که برای فرد مبتلا به افسردگی، خودکشی راه‌حل منطقی است، بدون این‌که به پیامد‌های بعدی‌اش فکر کند. همین جا بود که فهمیدم باید به روانپزشک مراجعه کنم.»

سمیرا می‌گوید وقتی حال آدم بد است و می‌خواهد حرف بزند، باید کسی باشد که بتواند با او راحت حرف بزند، خیلی وقت‌ها آدم‌ها حوصله شنیدن حرف‌های اینچنینی را ندارند و از طرف دیگر ممکن است آدم خودش هم نخواهد به دیگران انرژی منفی بدهد، چون حالا هر کسی درگیر زندگی خودش است: «مشکل من این بود که فاز اول بیماری را نادیده گرفته بودم و وارد فاز دوم شدم، آن زمان فقط دارو می‌توانست کمکم کند، حتی حرف‌زدن با روانپزشک، شرایط بهتری دارد، چون او در این زمینه تخصص دارد.»

سمیرا می‌گوید در طول زندگی تجربه چندین بار ابتلا به افسردگی را داشته، اما هیچ وقت جدی نگرفته است. برای او این کمپین اتفاق جالبی است: «چون خودم تجربه این بیماری را داشتم، برایم جالب است اگر بتواند جرقه‌ای در ذهن کسی ایجاد کند.»

با افراد مورد اعتمادتان حرف بزنید
سوال بسیاری از مخاطبان سایت و صفحه‌ای که با موضوع کمپین در اینستاگرام راه‌اندازی شده این است که با چه کسی حرف بزنیم؟ مریم طباطبایی پاسخ می‌دهد: «توصیه ما این است که با نزدیکان، دوستان یا اقوام مورد اعتمادتان حرف بزنید و موضوع را مطرح کنید، حرف زدن باعث می‌شود تا به افسردگی خفیف کمک شود، بعد از آن شاید لازم شود فرد به پزشک عمومی یا روانپزشک مراجعه کند. در مورد نوجوانان هم بهتر است آن‌ها با افراد بزرگتر از خود که قابل اعتمادند، حرف بزنند.»

او می‌گوید که حرف زدن، نخستین قدم در درمان و بهبودی است، فرد با حرف زدن، احساس درک شدن و راهنمایی می‌کند، وقتی کسی درباره خودکشی حرف می‌زند، پیگیری شنونده می‌تواند منجر به شروع درمان شود. البته بخشی از آموزش‌ها هم به افرادی داده می‌شود که برایشان از این احساس‌ها صحبت می‌شود آن‌ها هم باید بدانند که در مقابل این افراد چه واکنشی نشان دهند و چه نشانه‌هایی را جدی بگیرند.

طباطبایی می‌گوید خودکشی به‌عنوان یکی از نشانه‌های افسردگی، موضوعی است که به‌طور جدی در این کمپین مورد توجه قرار می‌گیرد: «مشکلات سلامت روان انگ‌هایی دارد که منجر می‌شود صحبت کردن درباره آن‌ها راحت نباشد، ما می‌گوییم حرف می‌زنیم تا انگ‌های اجتماعی کم شود.»

حالا هفت روز از آغاز فعالیت کمپین «حرف می‌زنیم» می‌گذرد و مدیر آن می‌گوید استقبال خوب بوده است: «ما از میان نظر‌های مردم متوجه مشکلات‌شان می‌شویم، عمده سوالات آن‌ها هم این است که با چه کسی حرف بزنیم و چه بگوییم. ما به این سوال‌ها پاسخ می‌دهیم و قرار است به‌زودی از مخاطبان بخواهیم تجربه‌هایشان را با ما از ابتلا به افسردگی و درمان، در میان بگذارند.»

مریم رسولیان رئیس انجمن علمی روانپزشکان ایران:
مردم دوست ندارند رو در رو حرف بزنند؛ این باور باید تغییر کند
کمپین حرف می‌زنیم، بخشی از فعالیت گروه سلامت روان است که در قالب سایت ایران منتال هلث کارش را شروع کرده و تمرکزش بر فضای مجازی است. شناخت افسردگی، نشانه‌های آن و انواع افسردگی در میان گروه‌های سنی مختلف، موضوعی است که از سوی گردانندگان این سایت و صفحه‌های مرتبط در فضای مجازی، مورد توجه قرار گرفته است.

در تمام پیام‌ها، تأکید شده که افسردگی یک بیماری قابل درمان است و فاطمه معتمد آریا- بازیگر و سفیر کمپین - در ویدیوی یک دقیقه‌ای از مردم می‌خواهد که «نشانه‌های افسردگی را بشناسیم و برای آگاهی بیشتر از این بیماری، به حرکت جمعی من حرف می‌زنم، بپیوندیم.»

حالا زیر پست‌های اینستاگرامی، مخاطبان کمپین، حرف می‌زنند: «بار‌ها دیدم حتی اونی که رفته روی بلندی و خواسته خودشو پرت کنه، با یک مکالمه کوتاه به زندگی برگشته و منصرف شده، حتی بنا به تجربه خودم می‌گم، اونی که از خودکشی حرف می‌زنه اغلب دنبال یه نفره که امید و بهش برگردونه.»

مریم رسولیان، رئیس انجمن روانپزشکان ایران می‌گوید که قرار است درباره افسردگی، اضطراب، خودکشی و ... اطلاع‌رسانی کند: «یکی از مسائلی که در پژوهش‌های چند‌سال پیش مشخص شده است، دسترسی مردم به خدمات سلامت روان است، یعنی زمانی‌که افراد دچار استرس، وسواس، افسردگی و ... می‌شوند، تصور می‌کنند این اتفاق خود به خود حل می‌شود و نیازی به مراجعه ندارند.

در بررسی‌هایمان به‌طور مکرر به این موضوع می‌رسیدیم که افراد باور نداشتند برای حل مشکل نیاز به کمک تخصصی دارند، مثلا اگر درگیر سیل یا زلزله شده‌اند، ابتلا به سندرم اختلال استرس یا اضطراب پس از حادثه (PTS) اتفاقی طبیعی است، پس نیازی هم به درمان ندارند.

به همین دلیل لازم است که آگاهی عمومی جامعه بالا برود.» همین‌ها سبب شد تا انجمن روانپزشکان ایران تصمیم بگیرد سایت فارسی زبانی در زمینه سلامت روان راه‌اندازی کند: «یکی از اهداف این سایت، اطلاع‌رسانی به افراد جامعه و متخصصان سایر رشته‌های پزشکی است، چرا که بررسی‌های ما نشان می‌دهد سواد سلامت روان متخصصان سایر رشته‌ها، میانگینی از سواد سلامت روان جامعه است، به همین دلیل لازم است که سواد سلامت روان این گروه هم بالا برود. در این سایت، آموزش‌های سلامت روان داده می‌شود. فعالیت این سایت‌ها و کمپین هم در فضای مجازی بود، چرا که تأثیر بیشتری نسبت به فضا‌های دیگر دارد.»

به گفته رسولیان، کمپین حرف می‌زنیم، به مدت ٦ماه فعالیت خواهد کرد: «به‌هرحال شیوع افسردگی بالاست و از آن طرف هم افراد کمی برای درمان مراجعه می‌کنند، افراد به جای این‌که رو در رو درباره مشکلات‌شان با هم حرف بزنند، از روش‌های دیگری استفاده می‌کنند که اغلب این روش‌ها آزارشان می‌دهد، همه این‌ها درحالی است که اگر در روابط دچار تنش یا دلخوری می‌شویم، مستقیم حرف‌زدن می‌تواند در بسیاری از موارد راهگشا باشد.»

او می‌گوید که تنها حرف زدن مهم نیست، چگونه و به دور از خشم و عصبانیت در حرف زدن هم اهمیت زیادی دارد: «زمانی‌که افراد حرف می‌زنند، متوجه مشکلات و خطا‌های شناختی‌شان می‌شوند، درحالی‌که بسیاری از ما، این‌گونه تربیت شده‌ایم که بهتر است خویشتندار باشیم و درباره مسائل خصوصی‌مان حرف نزنیم.

تحقیقات بیولوژیکی نشان می‌دهد که نقش حرف زدن به این معنی که احساسات را تبدیل به کلمات کنیم، می‌تواند اثر شفابخشی داشته باشد. همین شد تا این کمپین با موضوع حرف می‌زنیم، راه‌اندازی شود.» این کمپین قرار است نشانه‌های افسردگی و راه‌های پیشگیری از آن را به افراد بشناساند، این‌که افسردگی به سه بخش خفیف، متوسط و شدید تقسیم می‌شود و زمانی‌که در مرحله خفیف آن قرار دارد، می‌توان با حرف زدن، به فرد مبتلا کمک کرد: «مهمترین مسأله این است که فرد متوجه مشکل شود و بعد به دنبال راه حل برود.»

به گفته رسولیان، افراد درگیر افسردگی در نوع خفیف آن می‌توانند از راه حرف زدن برای بهبود کمک بگیرند، اما در فاز متوسط و شدید باید حتما کمک‌های تخصصی‌تری دریافت شود: «بسیاری از پزشکان عمومی و سایر متخصصان می‌توانند به درمان افسردگی کمک کنند. برای درمان این بیماری لازم نیست حتما به روانپزشک مراجعه کرد، افسردگی بیماری رایج و ساده است و بیشتر پزشکان هم درمانش را می‌دانند.»

کاهش انگیزه و علاقه نسبت به کار‌هایی که قبلا با علاقه زیاد انجام می‌داده‌ایم، احساس ناامیدی و پوچی، احساس غم شدید و بی‌حوصلگی، اختلال خواب و اشتها، تغییرات در وزن، کاهش انرژی و تمرکز و حتی فراموشکاری، احساس خستگی همیشگی، داشتن افکار خودکشی و آرزوی مرگ از نشانه‌های ابتلا به افسردگی است.

البته به گفته رئیس انجمن روانپزشکان ایران، اگر فردی پنج نشانه از این نشانه‌ها را به مدت دو هفته و به‌طور مداوم داشته باشد، می‌توان گفت که او مبتلا به افسردگی است. این‌که افراد به‌طور مقطعی این احساسات را داشته باشند، به معنی ابتلا به افسردگی نیست. به گفته رسولیان، اگر افراد افکار خودکشی یا اقدام به خودکشی داشته باشند، دیگر نمی‌توان گفت که بیماری در مرحله خفیف قرار دارد و باید حتما به پزشک مراجعه شود.

او این توضیح را هم اضافه می‌کند که گاهی احساس غم یا بی‌حوصلگی با افسردگی اشتباه گرفته می‌شود: «همه آدم‌ها ممکن است در زندگی خلق غمگینی را تجربه کرده باشند یا احساس بی‌حوصلگی و دل‌گرفتگی داشته باشند، وقتی صحبت از افسردگی می‌شود باید حداقل ٥پنج نشانه از آن‌هایی که اعلام شد را به مدت دو هفته و در بیشتر ساعت‌های روز تجربه کرده باشند تا گفته شود مبتلا به این بیماری‌اند.»