کرونا و دگرگونی اجتماعی

عباس فقیه خراسانی | مناسبات جمعی در هر گونه آن از آنچه که بشر بدان عادت داشته، از روابط اقتصادی تا مناسک مذهبی نیمه تعطیل یا تعطیل شده و به نظر می‌رسد که نظم جدیدی بر زندگی ما حکمفرماست.

اما آنچه مقصود این نوشتار است، پرسش از چگونگی تاثیر این دگرگونی اجتماعی بر زندگی روز‌های پسا کروناست. دگرگونی اجتماعی (Social Transformation) به فرآیند تغییر تدریجی ارزش‌ها، باورها، روابط نهادی، و چینش سلسله مراتب اجتماعی در یک جامعه در طول زمان اشاره دارد.

مجموعه‌ای از تغییرات اجتماعی با ضرباهنگی که وابسته به نوع و شدت وقایع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است، منجر به تحولی در بنیان‌های ذهنی - عینی جامعه می‌شود که آن‌را دگرگونی اجتماعی می‌نامیم.

ضرباهنگ پیدایش و فراگیری ویروس کرونا و مقاومت در برابر آن از طریق تغییر یافتن سبک زندگی به گونه‌ای هماهنگ در سطحی جهانی به لحاظ شتاب و تاثیرگذاری شاید در طول تاریخ بی‌سابقه باشد. جامعه مخاطره آمیز مدرن تا به امروز ریسکی به این اندازه در سرعت اشاعه را تجربه نکرده بود که ابعاد آن تا بدین حد ناشناخته و مقابله با آن فارغ از توسعه نامتوازن جوامع و اقشار اجتماعی به این اندازه یکسان و تنها از طریق تغییر سبک زندگی و آن هم به اجبار امکان پذیر باشد.

دگرگونی اجتماعی این روز‌ها را می‌توان به سادگی دریافت، اما نقطه نظرات گوناگونی درباره نظم روزگار پساکرونایی وجود دارد. روزگاری که به مدد کشف شیوه درمان و شکست زنجیره انتقال ویروس، دنیای ما در ظاهر گذشته، اما در مرحله‌ای بعدتر از این برزخ دگرگونی اجتماعی و دیگرگونه تعریف شود.

آیا باور‌های فردی، روابط اجتماعی و بین المللی و چیدمان سلسله مراتب اجتماعی در طول مدت مواجهه با کرونا تغییر خواهد کرد؟ ما تا بدینجا می‌دانیم اگرچه ممکن است که باور‌های درونی افراد در مواجهه با چنین مخاطره‌ای به سرعت تشدید شود، برای مثال باورمندان به مذهب در سراسر جهان به گرایش‌های دینی خود بیشتر پناه ببرند یا مفهوم تقدیر و یا باور به علم و تکنولوژی به برخی تسکین دهد، اما همه در یک باور جدید مشترک اند که شکل زندگی روزمره باید به سوی انزواگرایی تغییر کند. این تغییری به نفع خود و اطرافیان است، اما با رقابت بر سر منابع موجود آغاز می‌شود.

نظیر این پارادوکس که احترام به حقوق دیگران از خالی شدن فروشگاه‌ها آغاز می‌شود. اما در هرحال، همه این مراحل، اجباری است. عنصر اجبار، باور جدیدی را به وجود می‌آورد. هر لحظه امکان دارد که سبک زندگی تغییر کند. روزمرگی مکانیکی دنیای مدرن از بین برود و یک سلطه‌ی نوپدید از سوی منابع مشروع قدرت اعم از دولت و یا خواست همگانی فرد را وادار به تغییر سازد.

بنابراین، در فاصله‌ای اندک، باور‌های سخت پیشین در شکل اجتماعی آن فرو می‌ریزد و این باور به تغییرپذیری ناگهانی باور‌های پیشین اولین نشانه ظهور یک دگرگونی اجتماعی است. روابط اجتماعی رودر رو به حداقل می‌رسد و فضای مجازی جایگزین بسیاری از کنش‌های متقابل روزمره می‌شود.

تکنولوژی به ما یادآوری می‌کند که چگونه با تسهیل جابجایی افراد در گستره بین المللی، به اشاعه ویروس یاری رسانده، اما همزمان رفاه - شاید تا اندازه‌ای و در این مورد خاص، ناخواسته- را برای دوران قرنطینه به ارمغان آورده است، همان که به کشف راه‌های مقابله با این ویروس یاری می‌رساند.

روابط بین المللی برای مقابله با بحرانی جهانی تغییر می‌یابد، از همکاری تا رقابت و در نهایت، میزان اقتدار اقشار درمان‌گر، پزشکان و پرستاران و دیگر یاری رسانان فداکار برای مقابله با ویروس کرونا به موازات اقتدار دیگر نیرو‌های مقید ساز افراد برای پذیرش درمان و انزوای اجتماعی ارتقا یافته و بدین سان چینش سلسله مراتب اجتماعی تغییر می‌یابد و به سادگی پذیرفته می‌شود. ما با یک دگرگونی اجتماعی تمام عیار برآمده از تغییرات حاصل از اشاعه کرونا مواجهیم. اما دنیای پسا کرونا چگونه خواهد بود؟

دگرگونی اجتماعی در ساحات ذهنی و عینی جامعه ملموس خواهد بود. امروزه، برای مثال، به ندرت با نقش دانش منتشر شده در همه طبقات اجتماعی برای پیشبرد آرمان‌های یک جامعه مخالفت می‌شود و این خود نشانه‌ای از یک دگرگونی اجتماعی است.

دانش منتشر شده‌ای که یک سوی آن، دنیا را چنان به هم نزدیک می‌سازد که رفتار‌های مرتبط با تغذیه یک فرد در حومه شهری در یک گوشه دنیا، بر همه‌ی زندگی فردی در گوشه‌ای دیگر و تا هزار‌ها فرسنگ آن سو‌تر سایه می‌افکند و سوی دیگر آن علاجی برای این واقعه می‌یابد.

پاندمی کرونا در غیاب دانش اتفاق نمی‌افتاد، اما دانش منتشر شده، علاج آن را در فاصله گذاری اجتماعی و در درمان مدرن می‌یابد که هر دو، به جوامع و طبقاتی معین اقتداری ویژه اعطا می‌کنند. باور به چنین اقتداری، در دوران پسا کرونایی با شدت بیشتری ادامه خواهد یافت چنانکه بر اهمیت تکنولوژی‌های ارتباط مجازی که اینک بخشی زیادی از روابط اجتماعی را تسهیل می‌کند، افزوده خواهد شد.

مناسک جمعی با همان شیوه پیشین ادامه خواهد یافت، اما به باور‌های قلبی به مناسک فردی افزوده خواهد شد، چیزی که برای برخی در سراسر دنیا تجربه‌ای جدید در دوران کرونا بوده است، عبادت در تنهایی.

ابرمخاطرات زندگی در دنیای مدرن باورپذیر‌تر می‌شود و بدین سان می‌شود انتظار داشت که تا اندازه‌ای معضلات نامحسوس تری همچون تغییرات اقلیمی و مخاطرات زیست محیطی جدی‌تر تلقی شود و نقش گروه‌های میانجی که در درمان کرونا به یاری کادر‌های درمان و مراقبت آمدند پر رنگ‌تر شود.

ویژگی مخاطرات دنیای مدرن، سنجش ناپذیری آن است، درست همان گونه که نمی‌توان نتایج دگرگونی‌های اجتماعی جز در زمانه‌ی پس از آن سنجید. می‌شود امیدوار بود که دگرگونی ناگهانی اجتماعی حاصل از کرونا بتواند ارزش لحظات زندگی را در روزگار مواجهه با بحران‌های مدرنیته متاخر بار دیگر یادآوری کند.