کاهش یا سالخوردگی جمعیت؟

مهسا قوی قلب | در روز‌های اخیر، رسانه‌ها خبری منتشر کردند مبنی بر اینکه کاهش رشد جمعیت ایران به کمتر از یک درصد برای اولین بار در تاریخ کشور رسید. این در حالی است که به‌گفته مدیرکل دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری آمار، ۱۴ درصد جمعیت خانوار‌های کشور بدون فرزند و ۳۳ درصد تنها دارای یک فرزند هستند.

بر اساس آمار‌های موجود، نرخ باروری و فرزندآوری، کاهش پیدا کرده و فضای سالخوردگی، به‌عنوان چالشی جدی، آینده ایران را تهدید می‌کند. به اعتقاد متخصصان چنانچه پای مشوق‌های لازم و مشارکت مردم به میدان باز نشود، در سال‌های آینده با ایرانی سالخورده مواجه خواهیم شد.

جمعیت ایران، در سال ۱۳۰۰ حدود ۱۰ میلیون نفر بود. در آن سال‌ها رشد جمعیت حدود نیم درصد در سال بود، اما به مرور زمان این رشد افزایش پیدا کرد و در سال‌های ۵۵ و ۶۵ (عمدتا در سال‌های بعد از انقلاب) رشد جمعیت به ۳.۲ درصد رسید که این رقم در جهان رشد زیادی بود و یکی از دلایل آن هم مهاجرت افغان‌ها و عراقی‌ها به کشور بود و در نهایت جمعیت را به حدود ۵۰ میلیون نفر رساند.

اما بتدریج با گذر زمان کشور ما با کاهش رشد جمعیت مواجه شد تا جایی که در حال حاضر مردم و مسئولان نگران سالمند شدن جمعیت کشور هستند.

محمد میرزایی، جمعیت شناس با بیان اینکه، بحث کاهش جمعیت مطرح نیست بلکه با سالخوردگی جمعیت که پیامد کاهش باروری است، مواجه هستیم، می‌گوید: در قرون و اعصار گذشته سطح باروری و همچنین به همان نسبت سطح مرگ و میر بالا بود. بعد از انقلاب صنعتی، میزان مرگ و میر پایین آمد، به طوری که در اروپا و کشور‌های صنعتی رشد جمعیت حالت تصاعدی به خودش گرفت و دولت‌ها به این فکر افتادند که به‌سمت کاهش جمعیت و باروری پیش روند تا از رشد تصاعدی جمعیت خارج شوند. در سال ۱۹۳۰ میزان باروری تحت کنترل کامل درآمد.

مسأله‌ای که ما امروز با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم، ۸۰ سال پیش کشور‌های پیشرفته با آن رو به رو بودند. آن چه مهم است، این است که روند جمعیتی مسبوق به سابقه است و تابع منحنی لجستیکی است و از یک تعادل به حالت تعادلی دیگر می‌رود.

به‌گفته استاد دانشگاه تهران، در کشور ما در سال‌های دهه ۱۳۶۰ برای جلوگیری از رشد انفجاری جمعیت دولت تصمیم به کاهش موالید گرفت و بعد از انقلاب، سیستم جدید تنظیم خانواده را در برنامه‌های خود گنجاند، تا باروری را به حالت تعدیل درآورد.

اما بحث بر سر این مسأله است که حرکت به سمت سالمندی نباید نگران‌کننده باشد، سالخوردگی جمعیت، یک مفهوم آماری است، بدین معنا که چنانچه بیش از ۱۵ درصد جمعیت بالای ۶۵ سال داشته باشند، به آن کشور، سالخورده گفته می‌شود.

نباید از روند رشد جمعیت امروز ترسید، زیرا همچنان جمعیت ۶۳ درصدی در سنین فعال کشور، می‌توانند در تکاپو باشند. آن چه در این حوزه باید به آن توجه ویژه شود، این است که، قطعاً باید جوانان دهه ۶۰ را توانمند کرد و مسأله ازدواج را برای آن‌ها تسهیل نمود. ما هنوز در وضعیت پنجره جمعیتی هستیم و کسانی که در معرض ازدواج هستند، آمار بالایی دارند.

متولدین دهه ۶۰ در سال ۱۴۳۰ به بالای ۶۵ سال می‌رسند و جمعیت کشور به سالخوردگی می‌رسد. در این حال باید مراقب باشیم که در ورطه رشد منفی جمعیت نیفتیم. چنانچه زنان در طول دوران باروری به میزان ۲.۹ درصد فرزند‌آوری داشته باشند، سطح جانشینی ایجاد می‌شود و از رشد منفی جلوگیری خواهد شد.

پنجره جمعیتی را دریابیم
شهلا کاظمی‌پور نیز با اشاره به اینکه سیاست‌های کنترل موالید از سال ۶۸ شروع شد و با کاهش مرگ و میر، میزان باروری نیز کم شد، به «ایران» می‌گوید: در دهه شصت تقریباً سالی دو میلیون تولد داشتیم. جمعیت کشور در سال ۵۵ به ۳۳ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر و در سال ۶۵ نزدیک به ۵۰ میلیون نفر رسید؛ یعنی در عرض ۱۰ سال ۱۷ میلیون نفر به جمعیت کشور اضافه شد، اما بعد از آن تعداد تولد‌ها سیر کاهنده پیدا کرد و باروری روز‌به‌روز کمتر شدتا جایی که در سال ۹۸ به کمترین میزان خود رسید. سال گذشته نزدیک به یک میلیون و ۲۰۰ نفر تولد داشتیم که در مقایسه با گذشته رقم پایینی است.

این در حالی است که میزان رشد جمعیت در سال‌های ۸۵-۷۵ به میزان ۱.۶۱ درصد و ۸۵-۹۰ به میزان ۱.۲۹ درصد و ۹۵-۹۰ به ۱.۲۴ رسید. این امر به‌دنبال کاهش باروری و عدم تغییر در میزان مرگ و میر ایجاد شد و سبب شد که سیر رشد جمعیت به سمت کم شدن پیش برود.

البته در ۳۰ سال اخیر بر اساس آمار‌های موجود تقریباً سالی یک میلیون نفر به جمعیت کشور ما اضافه شده، در سال ۹۵ جمعیت کشور به ۸۰ میلیون نفر رسید و از آن سال تا به امروز تقریباً سالی یک میلیون به جمعیت کشور ما اضافه شده است. تغییرات عمده‌ای را در سال ۹۸ به لحاظ تعداد موالید پایین داشتیم و رقم رشد از سالی یک میلیون نفر در حال حاضر به ۸۰۰ هزار نفر تولد رسیده است.

به‌گفته این جمعیت شناس، با توجه به اینکه امکانات بهداشتی، میزان مرگ و میر را هم کاهش داده است، پیش‌بینی می‌شود، در سال ۱۴۳۰ رشد جمعیت به صفر رسیده و حتی منفی شود و آنجاست که باید احساس خطر کنیم. نکته‌ای که به‌لحاظ تحولات به‌وجود آمده در ساختار سنی جمعیت ایجاد شده، این است که در دهه ۶۰، میزان ۴۶ درصد جمعیت زیر ۱۵ سال بود و این رقم در حال حاضر به ۲۳ درصد کاهش یافته است.

در آن مقطع فقط ۵۰ درصد جمعیت فعال داشتیم، اما در سال ۹۵ این رقم به ۷۱ درصد رسید و به اصلاح پنجره جمعیتی ایجاد شد. به سنین ۱۵ تا ۶۴ سال که جمعیت فعال در هر کشوری هستند، پنجره جمعیتی گفته می‌شود. یعنی بیش از دو سوم جمعیت کشور فعال باشد.

همه کشور‌ها این مسیر را طی کرده‌اند. کشور‌های اروپایی، امریکا، کانادا، ژاپن، سنگاپور و برخی کشور‌های دیگر از این مرحله عبور کردند. این مرحله، مرحله‌ای است که بهره دهی بالای اقتصادی و اشتغال تام در پنجره جمعیتی به فرصت طلایی جمعیتی می‌رسد، کشوری مثل چین از پنجره جمعیتی بالاترین بهره را برده و در دهه اخیر به رشد بالای اقتصادی رسیده است.

کاظمی‌پور در ادامه اضافه می‌کند: استفاده از سنین فعال در هر کشور معمولاً ۳۵ سال طول می‌کشد و تاکنون حدود ۱۳ سال را از دست داده ایم، این در حالی است که در میان کشور‌ها بالاترین سهم را به لحاظ آمار جمعیتی داشته ایم، اما متأسفانه به اشتغال و بهره دهی بالا نرسیده‌ایم.

باید توجه داشته باشیم، جمعیتی که در سن فعالیت هستند، ثابت نمی‌ماند و جمعیتی هستند که سالخورده می‌شوند و ما تنها ۲۲ سال فرصت داریم تا بتوانیم از جمعیت فعال کشور استفاده کنیم.

در خوشبینانه‌ترین حالت، می‌توان روی ۳۰ سال حساب کرد. بعد از آن مشکلات، به‌دلیل سالخوردگی جمعیت روز افزون می‌شود و مانند کشور ژاپن ۲۵ درصد جمعیت کشور ما سالخورده می‌شود. لازم است که سیاست‌های بهره‌مندی از اشتغال در برنامه کار دولت قرار گیرد تا در سال‌های آینده که با سالمندی کشور مواجه می‌شویم، دچار مشکلات عمده نگردیم.

منبع: روزنامه ایران