"پدر سالار" ایران درگذشت

تینا جلالی | روز گذشته حوالی ساعت سه بعدازظهر بود که خبر درگذشت محمدعلی کشاورز منتشر شد و این هنرمند شناخته‌شده سینما تئاتر و تلویزیون بعد از مدت‌ها مبارزه با بیماری، در بیمارستان آتیه تهران دار فانی را وداع گفت.

او که اخیرا شمع ۹۰ سالگی خود را خاموش کرده بود، در آستانه سومین ماه از دهمین دهه زندگی به خاموشی رفت. حالا پس از عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی و داود رشیدی، محمدعلی کشاورز نیز به جمع یاران رفته پیوسته است؛ در غربت مرگ بیم تنهایی نیست/ یاران عزیز آن طرف بیشترند.

شروع فعالیت هنری از اصفهان تا تهران
دوران کاری محمدعلی کشاورز به قبل از انقلاب برمی‌گردد؛ آنجایی که به واسطه دوستی با علی نصیریان و عزت‌الله انتظامی زمینه حضورش در سینما و تلویزیون رقم می‌خورد. او که زاده ۲۶ فروردین ۱۳۰۹ است در جلفای اصفهان که محله‌ای ارمنی‌نشین است به دنیا آمده.

به گفته خودش مکانی که سابقه طولانی در زمینه موسیقی، نقاشی، منبت‌کاری، قالی‌بافی، قلم‌کاری و قلم‌زنی دارد و مردم آنجا اکثرا با ترانه‌های محلی و اجتماعی همچنین اشعار سعدی و حافظ همخو بودند و شب‌های طولانی زمستان می‌نشستند و شاهنامه می‌خواندند و در قهوه‌خانه‌ها همیشه بحث «نقالی» داغ بود.

کشاورز از همان دوران کودکی از طریق مدیر مدرسه‌ای که در آن تحصیل می‌کرده با اشعار سعدی، حافظ، فردوسی، مولوی و شعرای اصفهان مانوس و همچنین تحت‌تاثیر فضای زیبای اصفهان با دنیای هنر آشنا می‌شود و بعد از گرفتن دیپلم به تهران می‌آید و بعد از گذراندن دوران سربازی از سر بیکاری به هنرستان هنرپیشگی می‌رود و دوره سه‌ساله بازیگری را می‌آموزد و بعد آرام‌آرام دروازه بازیگری پیش رویش گشوده می‌شود.

شانس محمدعلی کشاورز
کشاورز را باید در زمره بازیگرانی دانست که هنرش اصیل و ماندگار بود و آنچه در قالب شخصیت‌ها و کاراکتر‌ها بروز می‌داد بر دل و جان مخاطب می‌نشست، اگرچه شهیر بود و توانایی و خلاقیت هنرمندانه‌اش احتیاجی به توصیف نداشت، اما عمده محبوبیت وی در میان مردم وابسته به دو نقش اسدالله خان در سریال «پدرسالار» به کارگردانی اکبرخواجویی و «شعبون استخونی» در سریال «هزار دستان» علی حاتمی بود.

با این حال به دلیل خاستگاه و شخصیتی که محمدعلی کشاورز داشت پیش‌تر در تعدادی از خوشنام‌ترین فیلم‌های سینماگران این دیار حضور یافته بود، از حضور در فیلم‌های «خشت و آینه» ابراهیم گلستان گرفته تا «آقای هالو»‌ی داریوش مهرجویی، «رگبار» بهرام بیضایی، «صادق کرده» ناصر تقوایی، «شطرنج باد» محمدرضا اصلانی، «کمال‌الملک» علی حاتمی، «مردی که موش شد» احمد بخشی، «کفش‌های میرزا نوروز» محمد متوسلانی، «مادر» علی حاتمی، «پول خارجی» رخشان بنی اعتماد، «دلشدگان» علی حاتمی، «روز واقعه» شهرام اسدی، «ناصرالدین‌شاه اکتور سینما» محسن مخملباف، «خسوف» رسول ملاقلی‌پور، «زیر درختان زیتون» عباس کیارستمی، «غزال» مجتبی راعی و مجموعه‌های «دایی جان ناپلئون» ناصر تقوایی، «هزاردستان» علی حاتمی، «افسانه سلطان و شبان» داریوش فرهنگ، «سربداران» محمدعلی نجفی، «گرگ ها»‌ی داوود میرباقری، «پدرسالار» اکبر خواجویی و «روشن‌تر از خاموشی» حسن فتحی که همه این فیلم‌ها جزو کارنامه پربار کاری این هنرمند به شمار می‌رود.

ضمن اینکه او با بازیگرانی غیرایرانی، چون آنتونی کوئین و ماکس فون سیدو همبازی بوده است و دارای نشان درجه یک فرهنگ و هنر بود.

صبور و با شرافت
محمدعلی نجفی که با کشاورز در مجموعه تلویزیونی «سربداران» همکاری کرده و به نوعی همشهری این بازیگر هم به شمار می‌رود درباره این هنرمند می‌گوید: «محمدعلی کشاورز را قبل از انقلاب به واسطه همکاری با مرحوم سمندریان می‌شناختم همچنین بخشی از تئاتر‌هایی هم که کار کرده بود دیده بودم، اما بازی او در فیلم «خشت و آینه» ابراهیم گلستان بسیار مرا تحت‌تاثیر قرار داد، برای اینکه به شدت خوب و حرفه‌ای بازی کرده بود و از آن به بعد هم نوع بازی که در فیلم‌ها یا تئاتر‌ها ارایه می‌داد برایم دلچسب بود، از اینکه می‌دیدم همه نقش‌هایی که بازی می‌کند خوب از کار در می‌آید و مردم با آن ارتباط برقرار می‌کنند به وجد می‌آمدم و برایم جالب بود.»

نجفی درباره ویژگی‌های کاری کشاورز توضیح می‌دهد که وقتی قرار شد سریال سربداران را بسازیم برای نقش «خواجه قشیری» اولین بازیگری که به ذهن ما خطور کرد و می‌دانستم او این نقش را باورپذیر بازی می‌کند کشاورز بود و او هم بلافاصله استقبال کرد و همکاری ما شکل گرفت.

کارگردان مجموعه سربداران به صحبت‌هایش اضافه می‌کند: «فارغ از همکاری‌ای که با او داشتم و توانایی‌ای که در ارایه نقش داشت آنچه برایم بعد از سال‌ها ارزشمند و ماندگار شده اخلاق حرفه‌ای بود که این بازیگر در طول کار حفظ می‌کرد و وقت‌شناسی بود که همواره مدنظر داشت.

می‌دانست اگر گریم شخصیتی که بازی می‌کند ساعت‌ها طول می‌کشد این جزیی از پروسه کار به حساب می‌آید. اگر نورپردازی صحنه‌ها وقت‌گیر است این نتیجه یک کار گروهی است و همه برای بهتر شدن مسیر کار است. همین صبر و استقامت او من و تهیه‌کننده را خوشحال می‌کرد، چون می‌دانستیم بازیگر کارمان حس مسوولیت دارد از همین روی خاطرات بسیار خوشی با محمدعلی کشاورز دارم که برایم بسیار شیرین است و هیچ‌وقت آن‌ها را فراموش نمی‌کنم.

یادم می‌آید وقتی صحنه مرگ خواجه قشیری را ضبط می‌کردیم او آنقدر این صحنه را تاثیرگذار بازی کرد که وقتی از تلویزیون پخش شد فردای آن روز تماس‌های زیادی برای تاثیرگذاری این صحنه با من گرفتند.» نجفی همچنین به شرافت کشاورز در شغلش اشاره می‌کند و می‌گوید:

«او نسبت به نقش‌هایی که بازی می‌کرد شرافت داشت و می‌دانست آنچه می‌پذیرد در قالب آن قرار بگیرد و به مردم ارایه دهد روی میلیون‌ها آدم تاثیر می‌گذارد به همین دلیل تلاش و کوشش زیادی می‌کرد تا آن شخصیت را به بهترین نحو شکل دهد.» نجفی که حین ساخت مجموعه سربداران جوان بوده از اخلاق حرفه‌ای کشاورز بسیار می‌آموزد و از آن بهره می‌برد: «صادقانه بگویم که در آن برهه من بسیار جوان بودم و این نوع رفتار حرفه‌ای مرحوم کشاورز روی من تاثیر زیادی داشت.

او آداب در جمع کار کردن و با جمع بودن را خیلی خوب می‌دانست و به من آموخت.» کارگردان مجموعه سربداران صحبت‌هایش را تکمیل می‌کند که بعد از این همکاری کشاورز را در مجالس و مهمانی‌های زیادی دیده و دوستی آن‌ها همچنان باهم ادامه داشته: «او در تمام طول زندگی‌اش بسیار بی‌حاشیه و خوش‌اخلاق زندگی کرد و افتادگی داشت و تا پایان عمر هر نقشی را که به او محول می‌شد به بهترین شکل ارایه می‌داد.»

حرفه‌ای و با نزاکت
داریوش مهرجویی درباره این بازیگر در «پاراگراف» نوشته: «محمدعلی کشاورز از بازیگران برجسته سینمای ایران بسیار حرفه‌ای با نزاکت و منظم بود که همکاری با او کم برایم اتفاق افتاد و تنها یک بار در فیلم آقای هالو این همکاری شکل گرفت، در فیلم آقای هالو محمدعلی کشاورز در یک سکانس بازی کرد که البته آن سکانس خیلی تاثیرگذار و مهم بود.

او در همان مقدار خیلی نرم و زیرپوستی نقشش را ایفا کرد و با آنکه بازیگر تئاتر بود آن اغراق و تاکیدی که معمولا بازیگران تئاتری برای شیوه بازی‌شان دارند در بازی کشاورز دیده نشد، او سینما را می‌شناخت و حس لازم برای ایفای نقش یک دلال داشت و خیلی خوب در آن ظاهر شد.»

یک جهان خاطره تئاتری
علی نصیریان از بازیگران هم‌دوره این بازیگر هم پس از شنیدن خبر درگذشت محمدعلی کشاورز، در حالی که به‌شدت متاثر شده بود گفته است: «کشاورز یک جهان خاطره تئاتری و سینمایی از خود به یادگار گذاشته است.»