خواب دیدن؛ برهانی قابل اعتماد است؟

محمدرضا حاتمی | کسانی که با متون کهن سر و کار دارند، می‌دانند که در این متون، خواب بعضا نقش محوری برای تصمیم‌گیری و عمل دارد. یک فرد، تصمیم خاصی را می‌گیرد یا کار مهمی را انجام می‌دهد، چون خودش یا دیگری در خواب دیده است که باید چنین تصمیمی را بگیرد و چنین رفتاری را انجام دهد و وقتی از او پرسیده می‌شود که چرا چنین تصمیمی را گرفتی یا چنین رفتاری را کردی با سربلندی و قاطعیت می‌گوید:، چون خواب دیدم!

گویا پنداشته می‌شود که خواب، یک برهان متقن و قابل اعتماد است و تخطی از آن عقلانی نیست. چنین برهانی را برهان خواب دیدن می‌نامم، اما آیا اتکا به چنین چیزی، عقلا توجیه‌پذیر است یا خیر؟

برهان خواب دیدن را می‌توان دست‌کم از دو منظر روان‌شناختی و منطقی-فلسفی بررسی کرد. از منظر روان‌شناختی می‌توان پرسید چه فعل و انفعالات روانشناسانه‌ای موجب می‌شود که یک انسان، تصمیم‌گیری و عمل براساس خواب را، رضایت‌بخش بداند؟

و اینکه چرا وقتی یک فرد براساس خواب تصمیم می‌گیرد و عمل کند، دچار چالش و تعارض درونی نمی‌شود؟ از منظرمنطقی-فلسفی می‌توان پرسید که آیا این نتیجه‌گیری که فلان کار یا تصمیم درست چون، خواب دیده‌ام که درست است؛ استدلال منطقا معتبری است یا نه؟

و آیا برهان خواب دیدن به لحاظ فلسفی توجیه‌پذیر است یا خیر؟ در این نوشتار با کنار گذاشتن پرسش روان‌شناختی به بررسی منطقی-فلسفی برهان خواب دیدن می‌پردازم. به منظور چنین کاری سعی می‌کنم شکل عریان استدلال چیزی که پیش‌تر برهان خواب دیدن نامیدم را آشکار کنم.

فردی که براساس خواب دیدن، استدلال می‌کند، گام استنتاجی زیر را برای اثبات حرف خود، طی کرده است: من خواب دیده‌ام که P. در عالم خواب رخ داده است پس در عالم بیداری خود P. یا چیزی شبیه P. رخ می‌دهد.

گاهی چنین فردی برای اینکه جنبه عینی‌تری به ادعای خود بدهد و بخواهد استدلال خود را محکم‌تر و قانع‌کننده‌تر بسازد، آن خواب را از زبان یک انسان خوب و قابل اعتماد بیان می‌کند و چنین استدلال می‌کند: آقا یا خانم الف. که انسان خوبی است در رابطه با فلان موضوع، خواب دیده است که P. پس حتما در عالم بیداری P. یا چیزی شبیه P. رخ می‌دهد.

اما نه صورت‌بندی اول برهان خواب دیدن و نه صورت‌بندی دوم این برهان که ادعاکننده برای اقناع بیشتر، ترتیب داده است؛ منطقا درست نیستند.

ابتدا به بررسی صورت‌بندی دوم که ظاهرا قدرت اقناع بیشتری دارد، می‌پردازم. باید دانست که توسل به خوبی یا بدی اخلاقی یک شخص در اثبات صدق یا کذب یک گزاره و اعتبار یا عدم اعتبار یک استدلال، منطقا بی‌تاثیر است. صدق یا کذب و درستی یا نادرستی وابسته به اشخاص نیست که بتوان با وارد کردن فرض خوبی یا بدی اشخاص، درستی یا نادرستی را دستخوش تغییر کرد.

فی‌المثل حتی از یک شخص کاملا خوب به لحاظ اخلاقی، ادعا کند که زمین مسطح است؛ نه صاف! خوبی او را نمی‌توان دلیل بر درستی حرفش قلمداد کرد. درمورد برهان خواب دیدن نیز چنین است، لذا توسل به خوبی فردی که خواب دیده، نمی‌تواند در درستی برهان خواب دیدن اثری داشته باشد و باید برهان مذکور را بدون اعمال چنین فرضی بررسی کرد.

پس صورت‌بندی دوم، اساسا چیز قابل اعتناتری از صورت‌بندی اول نمی‌گوید. اما صورت‌بندی اول نیز، اساسا یک استدلال معتبر نیست. این صورت‌بندی یکی از شکل‌های مغالطه ذهنی‌انگاری است. در مغالطه ذهنی‌انگاری از این مقدمه که من در ذهن، تصوری خاصی دارم؛ به این نتیجه منتقل می‌شوند که آن چیز در جهان خارج از ذهن، تحقق دارد. اما چنین انتقال بی‌واسطه‌ای اساسا غلط است!

به وضوح می‌توان چیز‌های مختلفی -مثل اسب تک شاخ، کوه طلا، غول و... - را نام برد که در ذهن من قابل تصورند؛ اما در خارج از ذهن وجود ندارند. در مورد خواب نیز چنین است. خواب مجموعه تصوراتی است که در ذهن ساخته می‌شود و در مواقع خاصی که ذهن در سطح خاصی از هوشیاری قرار دارد، درون ذهن نمایش داده می‌شود، اما از چنین نمایشی نمی‌توان منطقا انتظار تحقق خارج از ذهن را داشت، کما اینکه از تصورات خیالی و ساختگی ذهن نیز انتظار چنین تحقق‌های خارجی‌ای خطاست.

برهان خواب دیدن یک برهان مغالطه‌آمیز است، زیرا از این مقدمه که چیزی در ذهن یک فرد (و لو اینکه آن فرد، انسان اخلاقا خوبی باشد) رخ داده است؛ بی‌واسطه به این نتیجه منتقل می‌شود که آن چیز در عالم خارج از ذهن نیز رخ خواهد داد.

بطلان چنین انتقال و چنین نتیجه‌گیری‌ای روشن است؛ زیرا جهان خارج از ذهن ما، براساس ذهن ما رفتار نمی‌کند و جهان خارج از ذهن، نسبت به اینکه چه چیزی در ذهن ما ساخته می‌شود، بی‌اعتناست؛ مگر اینکه ما خودمان دست به کار شویم و آن چیز را تا جایی که قوانین منطق و علوم طبیعی به ما اجازه می‌دهند، بسازیم.

خواب، مجموعه‌ای از تصاویری است که بیرون از اراده ما، در ذهن ساخته می‌شود و جهان خارج، هیچ الزامی برای پیروی از چنین تصاویری ندارد. بنابراین بنا کردن زندگی بر خواب و تصمیم‌گیری و رفتار براساس خواب کاری عقلا مجاز نیست. جهان عینی مطابق خواب‌های ذهنی ما، رفتار نمی‌کند. بحث از جایگاه خواب دیدن در کتب مقدس، نیاز به پژوهش مبسوط و مفصل دیگری دارد.

اما به گمان راقم این سطور نهایتا نباید چنین متونی را به‌گونه‌ای خوانش کرد که با عقل و منطق در تعارض باشند و تا جایی که عقل و منطق نشان می‌دهد، برهان خواب دیدن یک برهان مغالطه‌آمیز است.