تصاویر؛ بناهای سوررئال یوگسلاوی؛ یادمان‌هایی که انگار از یک تمدن گمشده به جا مانده‌اند
در سراسر سرزمین‌های تکه‌تکه‌شده‌ی بالکان، بناهایی عظیم و شگفت‌انگیز از دل زمین سر برآورده‌اند که گویی بقایای تمدنی فراموش‌شده هستند؛ آثاری که در زمان حکومت سوسیالیستی یوگسلاوی سابق ساخته شده‌اند.
فرادید| این سازه‌های چشمگیر و آینده‌نگر که تک‌افتاده و فرسوده‌اند، روزگاری در کشوری که اکنون نامی از آن بر هیچ نقشه‌ای دیده نمی‌شود، معانی ژرفی داشتند.
در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ در جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی (که اکنون منحل شده)، بناهایی ساخته شدند که فراتر از یادمان‌های ساده بودند. این سازه‌ها برای نمایش اتحاد، قدرت و هویت ملی نوگرا پس از جنگ جهانی دوم طراحی شده بودند.
این مجسمه بزرگ بال‌دار در پودگاریچ، کرواسی آرامگاهی را در خود جای داده که پیکر صدها سرباز پارتیزان در آن آرمیده‌اند؛ کسانی که هنگام درمان در بیمارستان‌های نزدیک جان باختند.
از سواحل آفتاب‌خورده‌ی کرواسی و اسلوونی امروز تا زمین‌های ناهموار بوسنی و هرزگوین، مونته‌نگرو، صربستان، کوزوو و مقدونیه شمالی، این یادمان‌ها که با نام اسپومنیک (Spomenik) شناخته می‌شوند، حضوری فرازمینی در چشم‌اندازها دارند. این بناها بیشتر در مکان‌هایی ساخته شده‌اند که در آن فجایع خونین یا قهرمانی‌های بزرگ رخ داده بود.
اشکال دراماتیک و فرم‌های عظیم آنها نه با واقع‌گرایی، بلکه با انتزاع و نمادگرایی سخن می‌گویند. یادمان‌های یوگسلاوی در تضاد با سبک بازنمودی و اقتدارگرای یادمان‌های شوروی، مدرنیسم را در آغوش کشیدند. زبان بصری آنها آزادانه از گرایش‌های معماری غربی وام گرفته و بازتاب جایگاه منحصربه‌فرد یوگسلاوی میان شرق و غرب است.
قیام صرب‌ها علیه شبه‌نظامیان اوستاشه در کوه پترووا گورا در کرواسی با بنای یادبودی به ارتفاع ۱۲ طبقه گرامی داشته شده بود.
یوگسلاوی به رهبری ژوزف بروز تیتو، مسیر متفاوتی از همسایگان بلوک شرق پیمود. این کشور سوسیالیستی، سیاست «خودمدیریتی» را ترویج می‌کرد و گشودگی نسبی به غرب داشت. در این بستر ایدئولوژیک میانه‌رو، هنر عمومی به ابزار نیرومندی بدل شد. یادمان‌ها نه‌تنها گرامیداشت مقاومت در برابر فاشیسم، بلکه ابزاری برای روایت‌گری سیاسی بودند. آنها روایت دقیقی از اتحاد اقوام گوناگون یوگسلاوی (صرب‌ها، کروات‌ها، بوسنیایی‌ها، اسلوون‌ها، مقدونی‌ها، مونته‌نگرویی‌ها، آلبانیایی‌ها و دیگران) را به تصویر می‌کشیدند؛ اقوامی که با رنج‌های جنگ پیوند خورده بودند و به آینده‌ای مشترک امیدوار بودند.
پارتیزن‌ها سال ۱۹۴۱ اینجا در کوه کوسماج گرد هم آمدند تا نقشه نبردهایشان علیه نیروهای اشغالگر را برنامه‌ریزی کنند.
تیتو این یادمان‌ها را نماد یوگسلاوی نوین و مدرن می‌دانست؛ نه سرمایه‌داری، نه شوروی‌محور، بلکه چیزی به‌کل مستقل. این سازه‌های انتزاعی، عظیم و عاری از نشانه‌های قومی یا مذهبی با هدف ایجاد وحدت طراحی شدند، نه تفرقه. فرم‌های آنها حرکت، امید و دگرگونی را القا می‌کردند؛ استعاره‌ای بصری از آینده‌ای که کشور در پی ساخت آن بود.
این بنای یادبود در کروشِوو، یاد مبارزان مقاومت در قیام ایلیندن در سال ۱۹۰۳ علیه امپراتوری عثمانی و همچنین یاد مبارزان پارتیزان «مبارزه آزادی‌بخش خلق» (جنگ جهانی دوم) را گرامی می‌دارد.
اما زیر پوست این جاه‌طلبی‌ها، تنش‌های نهانی بود که تیتو توانسته بود آنها را سرکوب کند، ولی هرگز به‌طور کامل حل‌وفصل نشدند. با مرگ تیتو در سال ۱۹۸۰، این شکاف‌ها دوباره سر برآوردند. فدراسیون شکننده فروپاشید و در دهه ۱۹۹۰، جنگ‌های خونینی بر سر قومیت و ملی‌گرایی به وقوع پیوست.
این بناهای یادبود که روزگاری نماد اتحاد و مدرنیته بودند، به یادگارهایی از یک رویای ازهم‌گسیخته تبدیل شدند. معنای آنها با تغییرات سیاسی دستخوش تغییر شد؛ برای برخی مورد احترام بودند و توسط برخی دیگر نادیده گرفته یا تخریب شدند.
این بنا بر فراز قله بلندی در بوسنی و هرزگوین، یادآور نبرد خونینی است که در آن هزاران پارتیزان و غیرنظامی صرب کشته یا به اردوگاه‌های کار اجباری اوستاشه تبعید شدند (تابستان ۱۹۴۲).
امروزه، اسپومنیک‌ها در وضعیت‌های گوناگون نگهداری هستند. برخی به‌عنوان مکان‌های تاریخی حفظ شده‌اند یا موزه‌های کوچکی دارند، در حالی که برخی دیگر فرسوده و در دل گیاهان و زمان پنهان شده‌اند. برای بسیاری، این یادمان‌ها بار احساسی سنگینی دارند: یا یادآور گذشته‌ای پرامیدند یا شاهدانی خاموش بر فروپاشی یک ملت. فرم‌های عجیب و حضور شبح‌وار آنها هنوز کنجکاوی‌برانگیز است؛ پژواکی بتنی از تاریخی پیچیده و اغلب نادیده‌گرفته‌شده!
این بنای یادبود که قرار بود نمادی از یک گل شکوفا باشد، یادبود بیمارستان و کادر پزشکی است که از سربازان زخمی پارتیزان در کورچانیتسا، بوسنی و هرزگوین مراقبت می‌کردند.
زیر این بنای یادبود در تپه آزادی در ایلیرسکا بیستریکا، اسلوونی، سردابی است حاوی بقایای ۲۸۴ جنگجوی کشته‌شده از ارتش یوگسلاوی که این منطقه را در طول جنگ جهانی دوم آزاد کردند.
بنای یادبود «گل» در یاسنواتس، یادبود صدها هزار قربانی‌ست که در جنگ جهانی دوم در اردوگاه کار اجباری و کشتار یاسنواتس اعدام شدند. این اردوگاه در این مکان در سواحل رودخانه ساوا توسط دولت مستقل کرواسی تأسیس و اداره میشد و توسط نیروهای فاشسیت اوستاشه اداره میشد.
این بنای یادبود در سانسکی موست، بوسنی، نه تنها به عنوان یادبودی برای هزاران قربانی اشغال و ظلم و ستم نیروهای آکسیس (Axis) در منطقه اطراف ساخته شده، بلکه یادبودی برای قربانیان «شورش دهقانان سانا» نیز هست که در آن جمعیت محلی منطقه سانسکی موست در هفته‌های اول جنگ علیه ظلم و ستم نیروهای اشغالگر اوستاش قیام کردند.
سه مشت نشان‌دهنده قربانیان صرب، یهودی و روما است که در این مکان نزدیکی نیش، صربستان توسط اشغالگران نازی از اوایل ۱۹۴۲ تا اواخر ۱۹۴۴ کشته شدند.
این بنای یادبود به یاد سربازان پارتیزان کشته‌شده از سپاه هشتم دالماتیایی که در جریان آزادسازی نین جانشان را از دست دادند، ساخته شده است.
ساخت این بنای یادبود برای قربانیان نبرد سوتیسکا در بوسنی و هرزگوین حدود ۷ سال طول کشید.
«اسپومن-دوم» که با نام «تالار شهر/مرکز فرهنگی کولاشین» نیز شناخته می‌شود، یک مجموعه اسپومنیک در کولاشین، مونته‌نگرو است که به منظور بزرگداشت نخستین مجمع شورای ملی ضدفاشیستی آزادی‌بخش خلق‌های مونته‌نگرو و بوکا در سال ۱۹۴۳ و همچنین مبارزات ساکنان شهر در طول مبارزات آزادی‌بخش خلق (جنگ جهانی دوم) ساخته شده است.
یک آمفی‌تئاتر بزرگ در مرکز این مجموعه یادبود در اوژیتسه، صربستان ساخته شده تا میزبان ارائه‌های آموزشی برای مدارس و جلسات «پیشگامان جوان» باشد.
این بنای یادبود برای بزرگداشت یاد جنگجویان محلی صرب و آلبانیایی که در معادن ترپچا در میتروویسا کار می‌کردند و شجاعانه علیه اشغال آلمان قیام کردند و گروه معدنچیان را تشکیل دادند، ساخته شده است.
این بنای یادبود در پارک اسپومنیک جنگ جهانی دوم در برِزُویتسا، کوزوُ، یادبود مبارزان واحد پارتیزانی کوه‌های شار است که بسیاری از آنها اهل همین منطقه بودند.
این بنای یادبود در اوسترا به عنوان یادبودی برای سربازان و کهنه‌سربازان کشته‌شده از دسته پارتیزان چاچاک برپا شده که همگی اهل شهر مجاور چاچاک، صربستان بودند.
حدود سیصد دهقان ناامید صرب که تنها مسلح به چنگک بودند، سال ۱۹۴۲ در حمله به اعضای شبه‌نظامیان اوستاشه در قله این کوه در نُوُ سِلو پالانجکو، کرواسی جانشان را از دست دادند.
بسیاری از مردانی که اینجا در سینج، کرواسی جان باختند، عضو باشگاه فوتبال کارگران اسپلیت بودند.
بنای یادبود در مجتمع اسپومنیک زنیتسا، یادبود مبارزان دسته پارتیزان زنیتسا است که در جریان درگیری با نیروهای آکسیس و جنگجویان چتنیک در ماه مه ۱۹۴۲ جان باختند.
مترجم: زهرا ذوالقدر
