کشف تندیس «خدای مصری» در یک حمام باستانی در ترکیه

فرادید| این کشف که در منطقه پرجنب‌وجوش «حمام‌های بندر» انجام شد، روشن‌کننده چشم‌انداز چندفرهنگی مذهبی این شهر در دوران روم و گواه ارتباطات تجاری دوربرد کمابیش دو هزار سال پیش می‌باشد. 

به گزارش فرادید، این شئ در جریان کاوش‌های مداومی یافت شد که به‌عنوان پروژه «اِفِسوس بی‌پایان: میراثی برای آینده» وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه، از سال ۲۰۲۳ بدون وقفه ادامه دارد. تحقیقات کنونی روی «خیابان بندر» متمرکز است؛ یک خیابان تاریخی ۵۷۰ متری که مرکز شهر را به بندر بزرگ اِفِسوس متصل می‌کرد. در طول این خیابان، «حمام‌های بندر» با طراحی پیچیده و عظیم قرار دارند که هم به مسافران و هم به بازرگانانی که از راه دریا وارد شهر می‌شدند، خدمات ارائه می‌دادند. 

یک کوره عودسوز منحصربه‌فرد با نمادی قدرتمند

پروفسور سردار آیبِک، هماهنگ‌کننده پروژه، اعلام کرد که این عودسوز به دلیل تصویر دقیق سراپیس، خدای مرتبط با شفا، فراوانی و زندگی پس از مرگ، اهمیت ویژه‌ای دارد. سراپیس در دوران روم در سراسر مدیترانه پرستش میشد، به ویژه توسط جوامع مهاجر مصری. 

این شیء که از سفال ساخته شده، شامل محفظه‌ای برای سوختن عود و نیم‌تندیسی از سراپیس می‌شود. موهای بلند و موج‌دار، ریش کامل و تاج بلند با فرم «مودیوس» این خدای مصری به باستان‌شناسان امکان داد تا خیلی زود هویت آن را شناسایی کنند. آیبک اشاره می‌کند که این نقش‌برجسته شباهت زیادی به یک تندیس مشهور دارد که احتمالاً توسط هنرمند برجسته باستانی «بریاکسیس» ساخته شده و نشان می‌دهد صنعتگران اِفِسوس از تصاویر شناخته‌شده‌ای که در دنیای باستان منتشر می‌شد، الهام گرفته‌اند. 

اهمیت این اثر با وجود کتیبه‌ای که پشت عودسوز قرار دارد و با نمونه‌ای پیشین از «خانه‌های تراس‌دار مطابقت دارد، افزایش می‌یابد. این شباهت می‌تواند به حضور یک کارگاه محلی تولید اشیاء مذهبی استاندارد یا تجارت منظم اقلام مذهبی با الهام از مصر در شهر اشاره داشته باشد.» 

این عودسوز به زودی به مجموعه موزه اِفِسوس خواهد پیوست که هزاران اثر هنری کشف‌شده طی دهه‌ها تحقیق را در خود جای داده و بر میراث تجاری، هنری و مذهبی غنی شهر تأکید می‌کند. 

افسوس؛ تقاطع تمدن‌ها

اِفِسوس (Ephesus) نزدیک سلجوق در غرب ترکیه، مرکز شهری پررونق جهان باستان بود. ریشه‌های این شهر به عصر برنز بازمی‌گردد و تحت کنترل یونان، هلنیستی و روم شکوفا شد. این شهر در روزهای اوج خود، جمعیتی بیش از ۲۰۰ هزار نفر داشت و یکی از بزرگ‌ترین شهرهای امپراتوری روم محسوب می‌شد. 

موقعیت استراتژیک آن در مسیرهای تجاری دریایی، آن را به محلی چندفرهنگی تبدیل کرده بود. بازرگانانی از مصر، سوریه، یونان و شمال آفریقا از بندر آن عبور می‌کردند و حضورشان تأثیر خود را در معماری، کتیبه‌ها و آثار مذهبی شهر (مانند عودسوز تازه کشف‌شده سراپیس) به‌جای گذاشت. 

معبد سراپیس؛ یادمانی برای خدای وارداتی

یکی از شاخص‌ترین نمادهای هویت میان‌فرهنگی اِفِسوس، معبد سراپیس است؛ یکی از بزرگ‌ترین سازه‌های باستانی اختصاص‌یافته به خدای مصری. این معبد در قرن دوم میلادی ساخته شد، احتمالاً به سفارش بازرگانان مصری ثروتمند و نشان‌دهنده محبوبیت روزافزون پرستش سراپیس خارج از مصر در دوران امپراتوری روم است. 

اگرچه امروزه بخشی از آن ویران شده، بلوک‌های عظیم مرمری و ستون‌های بلند آن عظمت پیشین معبد را نمایان می‌کنند. پژوهشگران باور دارند معبد نه‌تنها مرکز مذهبی، بلکه محل گردهمایی جوامع بازرگان خارجی ساکن اِفِسوس هم بوده است. کشف این عودسوز تأکیدی است بر این که پرستش سراپیس به زندگی معنوی روزمره وارد شده و فراتر از معابد عظیم، در خانه‌ها و مناسک عمومی هم حضور داشته است. 

حمام‌های بندر؛ جایی که مسافران وارد شهر می‌شدند

منطقه کاوش که عودسوز در آن یافت شد، با نام «حمام‌های بندر» از نخستین سازه‌هایی بود که بازدیدکنندگان در ورود از دریا به اِفِسوس می‌دیدند. این مجموعه عظیم با حمام و ورزشگاه، تقریباً ۷۰ هزار متر مربع وسعت دارد و یکی از بزرگ‌ترین ساختمان‌های دوران روم در آناتولی است. 

این مجموعه اتاق‌های حمام گرم و سرد، توالت‌ها، استخرها و یک حیاط وسیع و فضاهایی چندمنظوره داشت که بهداشت، جلسات تجاری و گردهمایی‌های اجتماعی را در هم می‌آمیخت. باستان‌شناسان به کرات تزئینات مرمری، مجسمه‌های برنزی و قطعات معماری را کشف می‌کنند که تأییدیست بر طراحی پیچیده و جایگاه بالای این بنا. 

بازسازی مداوم با هدفِ «آشکار کردن کامل طرح حمام‌ها و بازسازی تجربه مسافران هنگام ورود به شهر» انجام می‌شود. کشف عودسوز سراپیس در این مکان ممکن است گواه این باشد که اقلام مذهبی وارداتی در آیین‌های پاکسازی نقش داشتند یا توسط بازرگانان مصری که به بندر رفت‌وآمد می‌کردند، آورده می‌شدند. 

مترجم: زهرا ذوالقدر